Er is veel bruikbare informatie bij kijkers en lezers, en media kunnen daarmee hun voordeel doen. Maar er komt nog een hoop ambachtelijk journalistiek handwerk bij kijken voordat tips publicabele verhalen opleveren. En terwijl meer en meer media zich bij Publeaks aansluiten, relativeren deelnemers van het eerste uur enigszins de oogst aan brisant materiaal. “De eerste weken werden we bedolven onder de idioten.” Lees het verslag van het VVOJ Café op 16 december in het Utrechtse café Stairway to Heaven.
Sprekers: Jeroen Trommelen (de Volkskrant), Teun Gautier (Publeaks, De Groene Amsterdammer), Daan Jansen (Altijd Wat)
Gespreksleider: Nico Haasbroek
Locatie: Stairway to Heaven, Utrecht
Datum: 16 december 2013
Foto’s: Foto- en persbureau Hans Heiligers
Verslag: Arno Kersten
Neem nou dat pikante verslag van de co-assistent van het Amsterdam Medisch Centrum in de zaak-Tuitjehorn. Mooie scoop van de Volkskrant. Die kwam de redactie binnen in een anonieme, bruine envelop, van ouderwets papier, afzender onbekend. Old school lekken, niks Publeaks.
Volkskrant-verslaggever Jeroen Trommelen haalt het voorbeeld aan ter relativering. “Je moet Publeaks afzetten tegen de tips die sowieso op de redactie binnen komen. Daar zitten vaak ook interessante dingen tussen. Aan de andere kant kan Publeaks wel zo werken dat het mensen op een idee brengt en dat ze denken: nou, dan heb ik ook nog wel wat.”
Via Publeaks kan iedereen tips doorspelen naar redacties. De verzender bepaalt zelf welk medium of welke media de informatie in handen krijgen, een kwestie van vinkjes zetten. Die tips komen binnen op de burelen middels een beveiligde Publeaks-laptop, die meestal wordt beheerd door één redacteur. Bij de Volksrant is dat Sybren Kooistra. Die bekijkt de oogst en maakt een voorselectie. Trommelen schetst wat zijn krant binnenkrijgt. “Ik heb het vandaag nog even gevraagd aan Sybren. We krijgen zo’n tien tips per week. Daarvan zijn er vijf het lezen waard en zijn er twee de moeite waard om door te sturen naar een redacteur.”
Volgens Trommelen heeft Publeaks sinds september vier stukken opgeleverd in de Volkskrant. Een voorbeeld was de kwestie rond een interim-manager in de zorg die torenhoge declaraties indiende en zo in enkele maanden een riant salaris incasseerde.
Freudiaans
Een andere was een tip over niet afgedragen pensioenpremies bij de Gay Krant, het blad dat werd geleid door dezelfde Henk Krol die zich later als politiek leider van ouderenpartij 50Plus graag afficheerde als voorvechter van goede pensioenen. Een tip die anoniem en zonder leads of ondersteunende documenten op de krant binnen kwam.
“Ik heb de tipgever een berichtje teruggestuurd met de vraag of we contact konden opnemen, maar dat leverde aanvankelijk niets op. Het duurde anderhalve week voordat ik beet had en iemand vond die het verhaal kon bevestigen. Toen kreeg ik ook stukken in handen die in eerste instantie ontbraken. Ondertussen wist ik ook wie de tipgever was.”
Tussen Publeaks en primeur staan enkele weken noeste journalistiek arbeid. En het onderzoek naar de pensioenaffaire moest tussen de bedrijven door, want Trommelen had ook andere verhalen op zijn bordje. “Ik dacht wel steeds: Jezus, stel dat nou dat het klopt, wat dan? Iedereen zei: dan is dat het politieke einde van Krol. Daar was ik nog niet zo zeker van. Maar ik was ook aan het zoeken naar teksten die hij in de Tweede Kamer had uitgesproken over pensioenkwesties. Dat was bijna Freudiaans, alsof hij het over zichzelf had.”
Uiteindelijk ging het snel: al op de vroege ochtend van publicatie, vrijdag 4 oktober, gooide Krol de handdoek in de ring. Trommelen tikte snel een blogje over de totstandkoming van de onthulling. “Ik voelde al wel aan: dit verhaal gaat veel publiciteit opleveren. Daarom heb ik dat stukje geschreven met een uitleg. Dat bleek ook wel echt nodig.”
Querulanten
Het blogje vermeldde nog iets interessants: de tip was ook gestuurd naar concurrent NRC Handelsblad. Redacties kunnen namelijk zien wie er nog meer door de afzender zijn aangevinkt. NRC had met de scoop dus het nakijken. Daar was de tip door de redactionele ‘poortwachter’ doorgestuurd naar de Haagse redactie in plaats van de onderzoeksredactie, reconstrueerde omdbudsman Sjoerd de Jong later. En Den Haag was in de ban van de Algemene Politieke Beschouwingen en de waan van de dag. Om herhaling te voorkomen, is logistieke procedure rond Publeaks-tips aangepast en belanden relevante tips standaard ook in de mailbox van de chef van de onderzoeksgroep en twee nieuwsmanagers.
“Tips komen normaal gesproken binnen bij individuele redacteuren, omdat die ingevoerd zijn in een bepaald onderwerp en een netwerk hebben”, vertelt Dick van Eijk, projectleider bij NRC Handelsblad later vanuit de zaal. “Bij Publeaks komen tips centraal op één plek binnen. Het heeft de redactie gedwongen om een infrastructuur te creëren die er nog niet was.”
De oogst is in aantal vergelijkbaar met die bij de Volkskrant, aldus Van Eijk. Het ‘nieuwe’ is er nu wel vanaf, en dat is ook te merken aan de tips zelf. “Querulanten nemen een aanzienlijk deel van de tips voor hun rekening. In de eerste weken werden we bedolven onder de idioten. Die hebben allemaal hun plasje kunnen doen.”
Een analyse van de ‘aanvink-strategie’ door verzenders levert grofweg een driedeling op, vertelt Van Eijk. “Er zijn mensen die iets alleen aan jouw redactie sturen. Er zijn mensen die selecteren een beperkt aantal media en soms zie je daar nog wel een soort gedachte achter. En er zijn mensen die hun tips naar álle media sturen. Je zou kunnen zeggen: hoe meer media aangekruist worden, hoe lager het soortelijk gewicht van die informatie is.”
Samenwerken
Weten welke media óók over de tip beschikken, werd aanvankelijk juist als een nadeel gezien. “Een van de verwijten rond Publeaks was dat media zouden gaan samenwerken, in plaats van concurreren. Dat ze elkaar zouden gaan bellen”, vertelt Teun Gautier, bestuurslid van Publeaks en uitgever van De Groene Amsterdammer. Hij ziet samenwerking juist als een positief bijverschijnsel, helemaal als media door hun verschillen elkaar kunnen aanvullen. “Je kan heel goed een newsy verhaal op de voorpagina van de Volkskrant hebben en dan een uitgebreider verhaal van zes of tien pagina’s over hetzelfde onderwerp in De Groene Amsterdammer.”
Gautier stond mede aan de wieg van Publeaks. “Ik las in de krant een bericht over een vondelingenluikje in België voor babies, en ik dacht: zoiets zouden we eigenlijk voor de pers moeten hebben.”
Anoniem
Bij NCRV’s Altijd Wat – niet aangesloten bij Publeaks – draaien ze het om: ze beginnen met een onderwerp en nodigen het publiek uit om daarop te reageren met eigen ervaringen. Onderzoeksthema’s zijn bijvoorbeeld wat er met je aangifte gebeurt nadat die bij de politie is ingediend (er is een digitaal meldpunt opgezet waarbij burgers hun eigen verhalen kunnen delen) en de erkenning van beroepsziekten.
De website geeft ook een stand van zaken in het lopende onderzoek: wat heeft de informatie tot dusver opgeleverd? “Dat doen we heel bewust: laten zien dat de input helpt, dat we er wat mee doen”, vertelt Daan Jansen. “Wij vragen naar ervaringen, niet naar meningen. Dat is een verschil. Het ligt er ook aan hoe je de vraag formuleert. Daar denken we goed over na, om zo concreet mogelijke vragen te kunnen stellen aan het publiek.”
Televisie en internet vullen elkaar aan bij Altijd Wat. “De netmanager zei het een keer treffend: jullie zijn geen programma met een website, maar een website met een programma.” Probleem bij tv is soms wel hoe je een onderwerp in beeld brengt. Zeker bij bronnen die niet met naam en toenaam willen reageren. “Soms zeggen we wel eens op de redactie: waren we maar een krant. Anoniem maken op tv heeft ook iets criminaliserends, alsof iemand iets te verbergen heeft. Maar mensen zijn bang voor de consequenties, om hun baan te verliezen bijvoorbeeld. Er zijn buschaffeurs die met pijnstillers achter het stuur zitten, maar die het niet durven aan te kaarten.”
Kraanwater
Bronbescherming is ook het vaak genoemde argument achter Publeaks. Informatie wordt via een zogeheten TOR-netwerk en servers op onbekende locaties ‘witgewassen’ afgeleverd bij de geadresseerde, en de afzender blijft buiten schot. Redacties hopen dat die beveiliging potentiële klokkenluiders over de streep trekt, maar de oogst bestaat vooralsnog niet uit grote staatsgeheimen.
Trommelen: “Van de tips die ik heb gezien was er niet één die dat niveau van bescherming nodig had. Bovendien, er is al een simpele oplossing: de bruine envelop zoals in de Tuitjehorn-kwestie. Die biedt misschien nog wel betere bescherming.” Glimlachend: “Je kunt de postzegel met kraanwater erop plakken.”
Dat journalisten zo niet of moeilijk de belangen van de bron kunnen achterhalen, is volgens Gautier en Trommelen van ondergeschikt belang. “Misschien had iemand er belang bij om die informatie over Henk Krol door te spelen. Dan is dat zo. Dat doet op zich niet af aan de informatie als die informatie juist is”, aldus Gautier. En Trommelen: “Het motief van de tipgever vind ik in principe irrelevant. Het gaat erom of de informatie klopt.”
Ideeënbus
Hebben de Publeaks-deelnemers dan alleen maar goeds te melden over het tipluik? “Wat ik erop tegen zou hebben, is als media dit zouden gebruiken als een ideeënbus vanuit de gedachte dat bronnen zichzelf wel zullen melden bij de redactie. Dan kan het enige luiheid bij journalisten in de hand werken.”
Onder redacties neemt de belangstelling voor Publeaks toe. De cijfers spreken boekdelen. Toen Publeaks begin september het licht zag, stonden er vijftien media op het affiche. Inmiddels doen er meer dan veertig mee. En nieuwe gegadigden staan al klaar in de coulissen.
Zo blijkt er een delegatie redacteuren van de Persdienst, dat de landelijke katernen maakt voor de regionale Wegener-kranten, present. Daar is ook belangstelling voor een plekje op Publeaks, en dan waarschijnlijk per regiotitel voor de herkenbaarheid. Na afloop van het debat trekken ze Gautier even aan zijn jasje voor een informeel onderonsje.
Persbericht
Vanuit de zaal vraagt Hugo van der Parre nog even het woord. Voor de NOS is hij de Publeaks-poortwachter. “In het begin kregen we veel tips binnen, nu ongeveer één per dag.” Het belangrijkste verhaal dat uit de tips is voortgekomen, was het nieuws dat het Radboud Ziekenhuis geen nieuwe patiënten meer aanneemt die bij Achmea verzekerd zijn. Dat bleek uit een brief van de raad van bestuur aan de afdelingshoofden, die via Publeaks op de NOS-burelen terecht kwam.
“We zien trouwens ook een nieuw verschijnsel, iets dat vrij hinderlijk is”, aldus Van der Parre. “Ik kom het steeds meer tegen dat mensen hun persbericht via Publeaks versturen.”
