Een webdagboek leidt tot heftige reacties. Aan de hand van processtukken en vertrouwelijke documenten achterhaalt Reporter de bron van de emoties: een gevaarlijke tekortkoming in een kerncentrale.
Door Margo Smit, Bart Nijpels en Barbara Winters
Paul Schaap, operator in de kernreactor in Petten, stelt de veiligheidssituatie bij de kernreactor begin 2002 publiekelijk aan de kaak. Kort daarna blijken er scheurtjes in het reactorvat te zitten. De reactor wordt een maand stilgelegd.
Het Internationaal Atoomagentschap (IAEA) onderzoekt de bedrijfsvoering: ‘De productie prevaleert soms boven de veiligheid’, concludeert het instituut uit Wenen. Het bevestigt het gelijk van klokkenluider Schaap, toch wordt hij ontslagen. Hij vecht dat ontslag bij de rechter aan.
Webredacteur Barbara Winters nodigt Schaap uit om zijn dagboek op de Reporter website te publiceren. Hij stemt in. Het blijkt als een magneet te werken. Veel medewerkers van de reactor uiten hun grieven, anoniem. Sommigen zijn bereid om op vertrouwelijke basis te praten. De veiligheidscultuur op de reactor hapert vertellen ze. Op het moment dat wij ons onderzoek beginnen, in april van 2002, draait de reactor weer volop. We willen weten wat er mis is in de Noord-Hollandse duinen. Maar Schaap wordt terughoudender, vanwege zijn rechtszaak. Toch krijgen we een deel van de processtukken in handen. Daarin vinden we een verslag van een gesprek tussen Schaap en toenmalig interim directeur Wouter Schatborn. Schaap zegt daarin:
‘We hebben er voor gekozen de zaken naar buiten te brengen waar de meeste uitweg mee was. Zaken als het Veldman- voorval zijn niet genoemd, omdat dat NRG teveel in gevaar zou brengen.’
Het voortbestaan van NRG, het nucleair bedrijf, zou in gevaar zijn gekomen. Dat is de reden waarom klokkenluider Paul Schaap het zogenoemde ‘Veldman- voorval’ niet naar buiten bracht. Verderop in het verslag wordt gesproken over het ‘Veldman scenario’. We vragen Schaap voor onze camera om uitleg.
– Wat is het Veldman scenario?
‘Het Veldman scenario is een ernstig technisch defect op de Hoge Flux Reactor in Petten.’
– Wat voor defect is dat?
‘Nou dat is een zodanig defect dat ik daar op dit moment niet over wil praten…’
– Hoe bedoelt u? Het kan ernstige gevolgen hebben?
‘Daar wil ik eigenlijk niets over zeggen.’
– Waarom niet?
‘Omdat ik nog in een juridische procedure verwikkeld ben met mijn werkgever en omdat ik vind dat ik de afgelopen tien maanden al genoeg gemeld heb bij de Kernfysische Dienst over de onveilige situatie op de reactor in Petten. Ik denk dat de bal nu eigenlijk bij mijn collega’s ligt, dat die de draad maar eens op moeten pakken.’
Vergeefs oefenen we de nodige druk uit, Schaap zwijgt.
De Kernfysische Dienst maakt deel uit van het ministerie van VROM en belast met het toezicht op nucleaire installaties. We weten niet of ze daar van het Veldman scenario op de hoogte zijn. En voor we dat controleren willen we eerst zelf weten wat er aan de hand is. We vinden een oude foto van Schaap met een groepje collega’s. Eén van hen is Theo Veldman, het lijkt dat het technische defect genoemd is naar deze voormalige wachtchef. We bellen hem maar hij is niet erg mededeelzaam:
‘Het is toen verkeerd gegaan. Ik ben er nu een beetje klaar mee eigenlijk. Ik had toen actie moeten nemen, sterkere actie toen ik er nog werkte, zeven jaar terug. Dat is in principe niet gedaan. We gingen akkoord met wat er toen besloten is min of meer. Maar goed, dus om er nu zo maar na zeven jaar terwijl ik er niet meer werk nu weer op terug te komen dat vind ik, voor mij persoonlijk kan ik dat niet goed zetten.’
De bronnen die we via onze website kennen, weten niets van het defect of willen er niet over praten. Het onderzoek lijkt dood te lopen. Dan komen we in contact met een andere gepensioneerde wachtchef, Hans Slieker. Hij is als eerste bereid om op camera zijn verhaal te doen. Hij vertelt dat Theo Veldman in 1985 een mankement aan de reactor ontdekt. Er ontbreekt volgens Veldman een voorzorgsmaatregel waardoor, na een breuk in de belangrijkste koelleiding, de reactorkern droog kan vallen. En dat zou volgens Slieker ernstige gevolgen hebben:
‘Als de kern van de reactor, waar uranium in zit, zonder koelwater komt te staan en smelt en in de omgeving komt, dan heb je een nucleair ongeval bij de hand wat zeer, zeer ernstig is.’
Om het mankement te kunnen begrijpen en ook voor de kijker inzichtelijk te maken, laten we een animatie van de kernreactor maken. Het reactorvat staat in een groot bassin met koelwater. In het vat zit de reactorkern. Daarin staan staven met uranium. De koeling is van cruciaal belang. In de animatie is goed te zien hoe het koelwater via een systeem van leidingen door het vat gepompt wordt. Normaal gesproken kan er niets mis gaan, maar Veldman ontdekt dat bij een breuk op het laagste punt van de primaire koelleiding het water uit de reactor zal lopen. De kern, twaalf kilo hoog verrijkt uranium, zal dan droog komen te staan, een zogenoemde ‘melt down’. Daarbij kan de hele constructie van de reactor uit elkaar vallen en kunnen er radioactieve stoffen binnen het gebouw en zelfs er buiten komen.
Volgens Slieker is er sinds de ontdekking van Veldman in 1985, niets gedaan is om het gevaar te keren. Integendeel.
We krijgen een reeks interne stukken uit Petten in handen. Daaruit blijkt dat er in 1987 een explosie in de reactor heeft plaatsgevonden. Het ongeval wordt verzwegen voor de Kernfysische Dienst (KFD). Ook blijkt dat een intern rapport uit 1992 de juistheid van de theorie van Veldman bevestigt. De onderzoekers concluderen dat een breuk in de leiding zal leiden tot het ‘droogvallen van de kern binnen 90 seconden.’ Maar de directie ziet geen reden om in te grijpen. Het onheilsscenario verdwijnt opnieuw in een la. En andermaal zwijgt het personeel. We gaan nog een keer naar klokkenluider Paul Schaap, hij doet een openhartige bekentenis:
‘We hebben allemaal boter op ons hoofd, alle operators, alle wachtchefs, alle hoofden van dienst, het management, noem maar op. Iedereen weet er van…’
– Bent u onder druk gezet?
‘Wij zijn allemaal onder druk gezet. Het was dodelijk voor je carrière. Het Veldman scenario was onbespreekbaar. En daarbij is ook gezegd dat als het Veldman scenario naar buiten zou komen, dan zou de reactor voorgoed worden gesloten.’
We zoeken een onafhankelijk wetenschapper, die kan beoordelen hoe reëel het gevaar van een kernsmelting in Petten is. Vrijwel alle fysici in Nederland zijn op één of andere manier aan de KFD of aan Petten gelieerd. Professor Kees Andriesse van de Universiteit Utrecht, fysicus en deskundig op het gebied van nucleaire installaties, is dat niet. Hij bestudeert alle beschikbare gegevens. Hij stelt dat het gevaar nog groter is dan Veldman heeft berekend. Als het scenario, een breuk in de primaire koelleiding, in werking treedt, kan er een kernexplosie plaatsvinden.
‘De veiligheid van de reactor was en is niet in het geding’, melden de directie van Petten en de KFD, de controlerende overheidsinstantie, in koor. Niets aan de hand.
Eén dag voor de uitzending maken we een persbericht: ‘Petten verzweeg gebrek aan reactor’. Alle landelijke kranten nemen het nieuws over. We halen de publieke en commerciële radio-en tv journaals, de Kamer wil een spoeddebat, Greenpeace wil onmiddellijke sluiting van de reactor, er volgen nieuwe onderzoeken.
Toch heeft de uitzending volgens de directeur Voorlichting van VROM weinig nieuws opgeleverd, zo laat hij ons onlangs nog weten. Wel erkent hij dat de aanpassing die Theo Veldman in 1985 al voorstelde om het gevaar te keren, voor het einde van 2003 zal worden aangebracht. Gelukkig maar.
