Geschiedenis
De VVOJ werd opgericht op 26 februari 2002. Aanleiding was de internationale conferentie over onderzoeksjournalistiek, eind april 2001 in Kopenhagen. Hier waren vier dagen lang ruim driehonderd journalisten uit allerlei landen bijeen om met elkaar ervaringen uit te wisselen over tal van aspecten van onderzoeksjournalistiek. Dit was een verrijkende ervaring, constateerden vele deelnemers eensgezind.
Onder die deelnemers waren ook een tiental Nederlanders en Vlamingen. Zo’n plek om kennis en ervaring uit te wisselen zouden we toch ook in het Nederlands taalgebied moeten hebben, concludeerden ze. Na de zomer kwam een initiatiefgroepje van de grond dat oprichting van een vereniging voorbereidde. De deelnemers schreven statuten, regelden praktische zaken als postbussen en bankrekeningen, begonnen na te denken over de invulling van een Nederlands-Vlaamse conferentie, en gingen zoeken naar sponsors daarvoor.
De initiatiefgroep bestond uit: Marjan Agerbeek (Trouw), Joop Bouma (Trouw), Philip Brouwer(Binnenlands Bestuur), Ides Debruyne (Fonds Pascal Decroos), Vincent Dekker (Trouw), Jos van Dongen (Zembla), Dick van Eijk (NRC Handelsblad), Guido Muelenaer (Trends), Daniëlle Molenaar(Dagblad van het Noorden), Jacqueline Wesselius (De Journalist). Agerbeek, Dekker, Van Eijk en Wesselius richtten uiteindelijk de vereniging op. Samen met Debruyne, Van Dongen, Muelenaer en Molenaar vormden zij het eerste bestuur.
Na de formele oprichting kwamen er enkele nieuwe mensen bij om de conferentie inhoudelijk en praktisch verder voor de bereiden. In de loop van mei was er zo veel sponsorgeld toegezegd dat we besloten de conferentie op 8 en 9 november definitief doorgang te laten vinden. De accommodatie werd vastgelegd. Het ‘echte’ werk kon beginnen. Meer dan tweehonderd Nederlandse en Vlaamse journalisten woonden de conferentie bij. Zestig sprekers vertelden openhartig over hun ervaringen.
Op die eerste conferentie werden onder meer de resultaten gepresenteerd van een onderzoek dat de vereniging had laten verrichten naar de stand van zaken in de Nederlandse en Vlaamse onderzoeksjournalistiek. Wat gebeurt er eigenlijk allemaal, en door wie? Het bleek dat er veel meer onderzoeksjournalistiek plaatsvindt dan iedereen had gedacht. Relatief veel daarvan blijft echter voor een groot publiek onzichtbaar, omdat het een regionaal karakter heeft, of bestemd is voor een beperkt vakpubliek. Ten minste een kleine vierhonderd journalisten in Nederland en Vlaanderen kunnen met enige regelmaat tijd vrijmaken voor eigen onderzoek; zo’n negentig kunnen het grootste deel van hun tijd besteden aan onderzoeksprojecten. De uitkomsten versterkten de inschatting van de initiatiefnemers dat er in de lage landen voldoende draagvlak zou bestaan voor een vereniging van onderzoeksjournalisten.
Werkplan
Van de bestuursleden van het eerste uur gingen Agerbeek, Debruyne, Van Eijk en Muelenaer na de conferentie door. Het bestuur werd versterkt met Henk van Ess (Utrechts Nieuwsblad), Marcel Metze(freelance), Luuk Sengers (Intermediair) en Margo Smit (KRO Reporter). Zij zetten zich aan het opstellen van een werkplan voor de periode 2004-2006. Het idee daarachter was niet alleen om voor onszelf helder te maken wat de ambities en de prioriteiten van de vereniging zouden zijn, maar ook om op basis daarvan sponsors te werven voor de activiteiten van de VVOJ. Daarnaast werd een nieuwe conferentie georganiseerd, in november 2003 in Antwerpen. Enkele maanden daarvoor vond het eerste VVOJ-café plaats. Op de ledenvergadering werd het Werkplan 2004-2006 formeel vastgesteld. Tevens werd het eerste Jaarboek Onderzoeksjournalistiek gepresenteerd.
Het idee om op basis van een meerjarenprogramma sponsors te werven, bleek te werken. Verscheidene nieuwsorganisaties, opleidingen en andere organisaties waren bereid zich voor een periode van drie jaar financieel te committeren aan de VVOJ. Dit verschafte de vereniging financiële stabiliteit op langere termijn, en bracht met zich mee dat bestuursleden hun tijd konden steken in activiteiten in plaats van in het zoeken naar geld. In 2004, het eerste jaar van het werkplan, werden de eerste eendaagse cursussen aangeboden. Op de conferentie in Rotterdam werd voor de eerste keer de VVOJ-prijs voor onderzoeksjournalistiek uitgereikt. Bram Vermeer (freelance) trad aan als bestuurslid in plaats van Metze.
Het jaar 2005 stond voor een belangrijk deel in het teken van de voorbereiding van de Global Investigative Journalism Conference in Amsterdam. Dankzij de sponsorbijdrage van de Stichting Democratie & Media was de verenging in staat een stafmedewerker aan te trekken voor halve dagen. De School voor Journalistiek in Utrecht bood gratis onderdak. Hierdoor konden geleidelijk allerlei administratieve klussen, zoals ledenadministratie, boekhouding en correspondentie, uit het takenpakket van de zwaarbelaste bestuursleden worden gelicht. De conferentie was met ruim 450 aanmeldingen (bijna twee keer zo veel als twee jaar daarvoor in Kopenhagen) een groot succes. Op de ledenvergadering werd afscheid genomen van Agerbeek, Van Eijk en Van Ess als bestuursleden. Willemijn van Benthem (Safe) en Milja de Zwart(Algemeen Dagblad) namen hun plaatsen in.
Professionalisering
In 2006 heeft het bestuur van de VVOJ veel tijd besteed aan een verdere professionalisering van de vereniging zélf: het uitbouwen van het secretariaat, stroomlijning van de werkzaamheden die leiden tot zowel de uitgave van het VVOJ Jaarboek als de toekenning van de VVOJ Prijs, en het opstellen van een Werkplan 2007-2009 (noodzakelijk om opnieuw sponsoren voor langere tijd en structurele bijdragen aan de vereniging te binden). Dat moest gebeuren in kleine bezetting, want zowel Van Benthem als De Zwart traden gedurende het jaar om persoonlijke redenen terug uit het bestuur. Tijdens de (opnieuw zeer goed bezochte) conferentie in Mechelen keerde Henk van Ess (freelance) terug in het bestuur, en kwam Jeroen Trommelen (De Volkskrant) het bestuur versterken. Gedurende het jaar bleek bij diverse media een toenemende belangstelling voor door de VVOJ georganiseerde in-company trainingen, een ontwikkeling die zich in het volgende jaar zou voortzetten.
Na dit jaar van consolidatie werd in 2007 een volgende stap gezet naar het verder bedienen van onze leden bij de wens tot verdieping van hun journalistieke praktijk. Uit een enquête onder de leden bleek de grote behoefte aan een daadwerkelijke VVOJ-‘community’: de vereniging als vraagbaak, contactorgaan en aanjager van trainingen en discussie, ook tussen de conferenties door. Dus werd gestart met de verbouwing van de VVOJ-website tot Kenniscentrum (alleen toegankelijk voor leden), onder leiding van bestuurslid Vermeer en twee daarvoor speciaal ingehuurde webredacteuren. Voor een groot deel van de kosten van deze ingrijpende klus verkreeg de VVOJ een projectsubsidie van de Stichting Democratie en Media. Sinds voorjaar 2008 is het (zich immer uitbreidende) Kenniscentrum online voor VVOJ-leden.
Ook was 2007 het lustrumjaar van het Jaarboek Onderzoeksjournalistiek, de extra dikke vijfde editie werd gepresenteerd tijdens de jaarlijkse conferentie die ditmaal Groningen aandeed. Met speciale aandacht voor onderzoeksjournalistiek in de regio trok het reizend circus opnieuw zo’n 250 collega’s.
Binnen het bestuur werd afscheid genomen van penningmeester en bestuurslid van het eerste uur Muelenaer. De Algemene Ledenvergadering verkoos Piet Depuydt (Trends) tot zijn opvolger, en Marjan Justaert (De Morgen) tot nieuw bestuurslid.
Europese ambities
In 2008 ging het grootste deel van de bestuurskracht op aan het organiseren van de eerst European Investigative Journalism Conference, op 21 en 22 november in Brussel gehouden. Een eclatant succes, met bijna 350 deelnemers uit 23 landen, waaronder -naast leidinggevende onderzoeksjournalisten uit heel Europa- vijftien WOB-specialisten uit de EU: een aanzet tot een Europees WOB-platform.
De Erasmushogeschool was gastheer, Europees commissaris voor transparantie Kallas opende de conferentie, stad-up comedian/onderzoeksjournalist Mark Thomas gaf een spetterende slot-key note speech, en daartussenin vormden ruim 40 trainingen en panelsessies voor iedere deelnemer wat wils. Het is de bedoeling dat deze eerste EIJC navolging zal krijgen elders in Europa, maar de plannen daarvoor bleven nog enigszins onhelder.
Op de vernieuwde website viel de weerslag van de conferentie duidelijk te zien: door de permanente zorg van de twee webredacteuren viel er ook na afloop voor de thuisblijvers voldoende te genieten en leren, in de vorm van handouts, filmpjes, interviews, tips en links.
Tijdens de Algemene Ledenvergadering, gehouden tijdens de EIJC, nam de vereniging afscheid van het laatste bestuurslid dat zich tot de ‘founding fathers’ mag rekenen. Ides Debruyne trad na zes jaar bestuurslidmaatschap terug. De vergadering koos Karel Platteau (Fonds Pascal Decroos) in het bestuur.
Directeur
Gaandeweg 2008 drong zich bij de bestuursleden de conclusie op dat het bestuurswerk gaande de jaren steeds meer tijd is gaan eisen, iets dat je van vrijwilligers niet immer kunt blijven vragen. Daarmee ontstond de wens op zoek te gaan naar een (deels) betaalde kracht voor een aantal bestaande taken. Maar ook om in financieel steeds lastiger tijden actief en systematisch op zoek te gaan naar externe financiering om de activiteiten van de VVOJ voor haar leden betaalbaar te houden, de lobby op redacties en elders voor diepgravende en kritische journalistiek, goede scholingsvoorwaarden en een werkbare Wob en bronbeschermingswetgeving een gezicht te geven.
In premiumsponsor Stichting Democratie en Media vond de VVOJ een instemmend oor. Najaar 2008 heeft SDM aangegeven voor twee jaar de sponsoring van een parttime directeur (25 uur/week) op zich te nemen, op voorwaarde dat gedurende deze periode door de VVOJ aanvullende sponsoring voor deze functie gevonden wordt. Na een wervingsronde in het voorjaar van 2009, werd Margo Smit per 1 juni 2009 benoemd tot eerste directeur van de VVOJ. Jeroen Trommelen (De Volkskrant) nam de functie van voorzitter over tot de ALV van 2009.
De jaarlijkse VVOJ-conferentie werd in het (wereldwijd journalistiek gezien) moeilijke jaar 2009 in Utrecht gehouden, grotendeels onder het dak van hoofdsponsor Hogeschool Utrecht, faculteit Communicatie en Journalistiek. Ondanks de krappe beurzen en krimpende budgetten vonden 270 collega’s de weg naar Academiegebouw en Uithof, voor workshops, trainingen en discussies onder het motto ‘Meer met Minder’. De conferentie bood tevens voor het eerst onderdak aan het Legebeke Legaat, een jaarlijkse lezing genoemd naar de in 2008 plotseling overleden onderzoeksjournalist (en VVOJ-Loep-winnaar) Gerard Legebeke.
Tijdens de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering trad Jeroen Trommelen wegens drukke werkzaamheden tussentijds terug als bestuurslid. Ingrid Vandaele (Knack) en Frits Bloemendaal (GPD) werden in het bestuur benoemd. Het bestuur koos begin 2010 Henk van Ess (freelance) tot nieuwe voorzitter.
Wet openbaarheid van bestuur
Gedurende het jaar 2009 voerde een groep enthousiaste vrijwilligers een enquête uit onder VVOJ-, VVJ- en NVJ-leden, om een beeld te krijgen van de problemen rond de Wet openbaarheid van bestuur. Met name VVOJ-leden bleken massaal op de bevraging te reageren, en hun ervaringen leidden in december tot de publicatie van het boekje ‘Een muur van rubber. De WOB in de journalistieke praktijk’, uitgegeven met steun van het Stimuleringsfonds voor de Pers. Tijdens een druk bezochte persconferentie en forumdiscussie in Perscentrum Nieuwspoort werd het eerste exemplaar aangeboden aan oud-minister van Binnenlandse Zaken Bram Peper. Het boekje werd kosteloos aan VVOJ-leden toegezonden, en verder ruim verspreid om de discussie rond het verbeteren van de Wob in Nederland en Vlaanderen een nieuwe impuls te geven.
