De pensioenfondsen in Nederland beheren een vermogen van 671 miljard euro. Het televisieprogramma Zembla deed onderzoek naar zeven grote fondsen van de ruim zeshonderd pensioenfondsen die Nederland rijk is.
VARA Zembla, 18 maart 2007
Door André Tak en Jos van Dongen
Samenvatting van de uitzending
Negentig procent van de werkende Nederlanders zit verplicht in een pensioenfonds. Maandelijks betalen ze honderden euro’s zonder enig inzicht te krijgen in de manier van beleggen van de pensioenfondsen.
‘Het clusterbomgevoel’ laat zien dat Nederlandse pensioenfondsen beleggen in wapenbedrijven die clusterbommen en landmijnen produceren. Ook investeren ze in bedrijven die het milieu ernstige schade toebrengen en in producten die worden gemaakt met behulp van kinderarbeid. Zembla onderzocht onder andere de geldstromen van de pensioenfondsen ABP, PGGM en het Spoorwegpensioenfonds. De fondsen bevestigen de controversiële investeringen.
Clustermunitie is verwerpelijk wapentuig maar we hebben voor ons zelf geen richtlijnen die ons verbieden om daarin te beleggen,’ aldus directeur R. Munsters van het ABP. Ondanks het internationale landmijnenverdrag heeft het ABP ook in landmijnfabrikanten belegd. Maar dat vindt Munsters geen beletsel: ‘Onze strategie is om een aantrekkelijk rendement te maken en de ondernemingen die in de wapenindustrie opereren, laten soms een aantrekkelijk rendement zien.’
Ook het PGGM bevestigt dat ze in zowel clusterbommen als landmijnen beleggen, ondanks een oproep van het Europese parlement om niet meer in dit soort wapenfabrikanten te beleggen. ‘Wij voeren die discussie en ik acht helemaal niet uitgesloten dat we tot de conclusie komen dat wij dat ook niet moeten doen,’ zegt H. Alders, bestuursvoorzitter van PGGM.
Ook investeren de pensioenfondsen in bedrijven die het milieu ernstige schade toebrengen zoals Freeport McMoran, één van de grootste kopermijnen ter wereld. Investeringen in dit bedrijf stonden al eerder ter discussie. In 1999 trok ABN/AMRO zich na kritiek terug uit Freeport McMoran. Uit onderzoek van Zembla blijkt dat ABP, PGGM en de pensioenfondsen van de spoorwegen, het openbaar vervoer, Shell en DSM hierin nog steeds geld beleggen. Geconfronteerd met de feiten sluit Munsters van het ABP niet uit dat ze nu afscheid gaan nemen van Freeport ‘als ondernemingen op grove manier een aantal conventies schenden’.
Tot slot trof Zembla investeringen aan in bedrijven die aan kinderarbeid doen, zoals het Amerikaanse bedrijf Wal Mart. ABP zegt kinderarbeid verwerpelijk te vinden maar geeft wel toe aandelen Wal Mart te bezitten, net als de pensioenfondsen voor de Spoorwegen, het openbaar vervoer, Shell en DSM. Ook het pensioenfonds voor de welzijnssector PGGM heeft belegd in de Engelse supermarktketen Tesco die kleding inkoopt uit een fabriek waar kinderarbeid voorkomt.
Toelichting
Het pensioengeheim onthuld
‘Nee, die lijst kunt u niet krijgen.’ Zo reageerden alle Nederlandse pensioenfondsen op de vraag van Zembla om een overzicht te geven van hun beleggingen. Ook bij vakbonden en wetenschappers vingen de researchers van Zembla bot. Via de Amerikaanse overheid kwamen ze erachter wat onze pensioenfondsen te verbergen hadden.
Door André Tak en Jos van Dongen
De redactie van Zembla werd in de zomer van 2006 benaderd door iemand die het oneens was met de afschaffing van het prepensioen voor ambtenaren. Pensioenen:saai onderwerp, dachten we in eerste instantie. Totdat we het bedrag zagen dat de pensioenfondsen gezamenlijk in kas hebben: 671 miljard euro. Wat gebeurt er met al dat geld, voordat het aan de pensioengerechtigden wordt uitbetaald? In welke bedrijven worden onze pensioenmiljarden belegd?
In november 2006 besloten we een uitzending te maken over dit onderwerp. Maar toen we er bij de pensioenfondsen om vroegen, kregen we nul op het rekest. Hun beleggingen bleken geheim. Via de overheid waren evenmin gegevens te achterhalen.
Vervolgens benaderden we hoogleraren, die onderzoek hadden gedaan naar duurzaam beleggen en pensioenfondsen. Eén van hen concludeerde dat de pensioenfondsen ‘op de goede weg waren’. Bij doorvragen bleek dat hij zich baseerde op informatie van de pensioenfondsen zelf. Geen van de hoogleraren had ooit inzage gekregen in de exacte beleggingen. In de folders en op de websites van pensioenfondsen staan passages over duurzaamheid en ‘respectvol omgaan met de toekomst van de aarde’. Niemand wilde of kon ons vertellen waar dat op gebaseerd was. We moesten niet zo wantrouwend zijn, kregen we te horen.
De vakbonden: die zouden ons vast kunnen helpen. Zij vertegenwoordigen de werknemers in de besturen van de pensioenfondsen. De vakcentrales FNV en CNV hadden ruim 5 jaar eerder al nota’s geschreven over duurzaam beleggen van pensioengeld. Maar in plaats van informatie te geven, bekeken de bonden ons met argusogen. Nee, niemand kon ons helpen, kregen we te horen. Daar kwam bij dat de FNV bang was voor negatieve publiciteit. We moesten maar bij de pensioenfondsen zelf aankloppen.
Amerikaanse beleggingen wel openbaar
Na lezing van vele artikelen ontdekten we dat beleggingen in de Verenigde Staten wel openbaar zijn Via een website van de Amerikaanse overheid kun je precies opzoeken welke wereldwijde, institutionele beleggers aandelen hebben in Amerikaanse bedrijven. Op deze manier zouden we de beleggingen van Nederlandse pensioenfondsen in Amerikaanse bedrijven kunnen achterhalen.
Jos van Dongen dacht aan een VVOJ conferentie in België, waar het Belgische blad MO werd uitgedeeld. In dat blad stond een artikel over de Belgische organisatie Netwerk Vlaanderen. Netwerk Vlaanderen had uitgezocht hoe Belgische banken het spaargeld van hun rekeninghouders belegden. Netwerk Vlaanderen kon ons niets vertellen over pensioenen, maar bracht ons wel in contactmet Jan Willem van Gelder van economisch onderzoeksbureau Profundo. Met zijn hulp kwamen we een stuk verder.
We hebben veelvuldig gebruik gemaakt van de hierboven genoemde Amerikaanse overheidssite. Op deze website konden we alleen informatie over pensioenfondsen vinden die onder eigen naam en rechtstreeks (dus niet via tussenpersonen) in bedrijven beleggen. Verder stond er alleen informatie op over investeringen in Amerikaanse bedrijven. Beleggingen van de pensioenfondsen in de rest van de wereld konden we hier dus niet vinden.
Na deze eerste researchfase moesten we bedenken over welke beleggingen ons onderzoek zou moeten gaan. Welke beleggingen vonden we discutabel? De vraagstelling luidde nu: in welke Amerikaanse controversiële bedrijven wordt het pensioengeld van de grote zelfbeleggende pensioenfondsen geïnvesteerd?
De vraagstelling was dus ingeperkt door beperkte beschikbaarheid van gegevens, maar tegelijkertijd ook uitgebreid: op welke bedrijven moesten we ons richten? We definieerden eerst wat we controversieel vonden: bepaalde wapens (clusterbommen en landmijnen; dus niet de hele wapenindustrie), kinderarbeid, milieuverontreinigende en vernietigende industrieën.
We spraken af alleen bedrijven te selecteren die al langere tijd controversiële activiteiten uitvoerden. Zodat de pensioenfondsen niet konden zeggen dat hun omstreden gedrag pas van zeer recente datum was.
Met hulp van allerlei non-gouvernementele organisaties in binnen- en buitenland stelden we een lijst op van Amerikaanse bedrijven waarvan onomstotelijk vaststond dat ze controversieel en al langere tijd omstreden zijn. Met deze lijst als uitgangspunt ondrrzochten we samen met Jan Willem van Gelder de beleggingen van de Nederlandse pensioenfondsen. Het rapport is te vinden op http://zembla.vara.nl/ bij uitzending Het clusterbomgevoel.
Voorgesprekken
Een rapport is nog geen televisie-uitzending. Het was nog een hele klus om alles voor de geplande uitzenddatum van 18 maart 2007 rond te krijgen. Heel belangrijk was het vinden van beeldmateriaal van de bedrijven die we in de uitzending noemen. Want hoe laat je de kijker anders zien en voelen wat er met zijn pensioengeld gebeurt?
Verder hebben we al in een vroeg stadium voorgesprekken gehad met de drie grote pensioenfondsen en gevraagd of ze ons een interview wilden geven. Het ABP en PGGM waren snel akkoord. We hadden problemen bij het spoorwegpensioenfonds. We wilden graag de vakbondsvertegenwoordiger interviewen die we in het voorgesprek hadden gesproken: een man die voor het rendement ging. Hij had geen enkel inzicht in de bedrijven waarin het pensioengeld werd belegd en vertrouwde volledig op de woorden van de directeur. Nooit had hij de beleggingen bekeken of gecontroleerd op de eigen FNV nota. Via dit interview wilden we de rol van de vakbonden ter discussie stellen. Jammer genoeg wilde de vakbondsman niet meewerken. Het spoorwegpensioenfonds schoof de voorzitter naar voren. Na de uitzending hebben we nog wel collega’s over de houding van de vakbond getipt. Een enkeling heeft er over gepubliceerd.
De pensioenfondsen gaven we vooraf alle informatie die we in de uitzending zouden behandelen, zodat we er zeker van waren dat er geen feitelijke onjuistheden in de uitzending zouden voorkomen. De interviews met de pensioenfondsen zijn pas enkele dagen voor de uitzending opgenomen. Met alle risico’s en gevolgen van dien. Want wat als de feiten toch anders zouden zijn dan dat we dachten te weten? Gelukkig klopte alles.
Meer transparantie
Terugkijkend was het een succesvolle uitzending. Vele brieven en mails bereikten de redactie. We kregen bijvoorbeeld een handtekeningenlijst van een huisartsenpraktijk: alle artsen en verpleegkundigen verklaarden dat ze niet wilden dat PGGM hun pensioengeld gebruikte voor dit soort beleggingen. Op internet circuleerden voorbeeldprotestbrieven die mensen naar hun pensioenfonds konden sturen. Pensioenfondsen kregen (naar eigen zeggen) duizenden brieven en telefoontjes.
Op de dag van de uitzending besteedden het NOS-journaal en Pauw &Witteman aandacht aan de uitzending. De volgende stond het verhaal in alle kranten. Ook in de Tweede Kamer is het onderwerp uitgebreid besproken. De Kamer discussieerde over de vraag of er een wettelijke verplichting tot openheid moet komen en een verbod op beleggen in bedrijven die clusterbommen en landmijnen fabriceren. De minister wilde echter niet meteen ingrijpen in overeenkomsten tussen werkgevers en werknemers. Mocht er voor de zomer nog geen transparantie zijn dan zou hij overwegen actie te ondernemen.
Belangrijker was de reactie van de pensioenfondsen. Binnen enkele dagen maakten het ABP en PGGM bekend hun geld terug te trekken uit de bedrijven die clusterbommen en landmijnen produceren. Vooral de stap van het ABP is belangrijk. Dit fonds, met een eigen vermogen van 210 miljard euro, heeft een voorbeeldfunctie voor veel andere institutionele beleggers. Een tweede direct gevolg van de uitzending is dat verschillende pensioenfondsen besloten voortaan al hun beleggingen openbaar te maken. Ze zijn nu gewoon in te zien voor iedereen, via Internet. Een derde direct gevolg is de instelling van een commissie die richtlijnen voor het beleggingsgedrag van pensioenfondsen gaat formuleren.
Verder heeft de Nederlandse regering op 26 juni 2007 een moratorium ingesteld op het gebruik van clustermunitie. Dat beschouwen we als indirect gevolg van de Zembla-uitzending. Verschillende organisaties voeren al jarenlang campagne voor een verbod op clusterbommen. Door onze uitzending zijn veel mensen er tot hun ontzetting achter gekomen dat hun pensioenpremie naar dit soort wapenfabrikanten gaat. Dat heeft waarschijnlijk de druk verhoogd om een moratorium aan te kondigen.
