“Het is er een beetje lek”

Joep Dohmen en de Belastingdienst

Journalisten vertellen over recente onthullingen en klassieke publicaties. Hoe komen ze op het spoor van een onderwerp? Hoe maken ze zich meester van de materie? Hoe halen ze informanten over om mee te werken? Welke tegenwerking ondervinden ze, en hoe overwinnen ze die? Hoe houden ze de verzamelde informatie bij en hoe beschermen ze hun bronnen? Vragen die aan bod komen in deze interviewserie, waarin met regelmaat een nieuwe aflevering zal verschijnen.

Tekst: Arno Kersten, 13 maart 2008

Op zaterdag 24, dinsdag 27 en woensdag 28 november publiceerde NRC Handelsblad een serie van drie uitgebreide artikelen over problemen bij de Belastingdienst. Het dossier aan publicaties dat Dohmen inmiddels over de instantie naar buiten heeft gebracht is omvangrijk. In de zomer van 2007 schreef hij over aanbestedingsperikelen, in februari 2008 publiceerde hij over multinationals en de vennootschapsbelasting.

Toen Dohmen in mei 2007 met onderzoek begon, was hij “een leek” op belastinggebied. Hij startte zijn onderzoek op de klassieke manier: inlezen en deskundigen spreken. Via de documentatiedienst van de eigen krant vergaarde hij alle knipsels, zodat hij “meer dan een oppervlakkige lezer” op de hoogte was van verschenen publicaties. Dohmen regelde een aantal gesprekken, onder meer met een hoogleraar op het gebied van ict. Ook van waarde waren de gesprekken met fiscaal-deskundige Aertjan Grotenhuis, medewerker en weblogger bij NRC Handelsblad. “Ik voerde een aantal gesprekken en langzaamaan word je opgevoed in de fiscale terminologie. Je kan het wiel wel opnieuw gaan uitvinden, maar dat moet je vooral niet doen. Zo’n deskundige collega moet je natuurlijk als eerste raadplegen. Zo iemand heeft soms ook namen voor je: bel die eens of die.”

Via die deskundigen kwam hij aan zijn eerste namen en nummers binnen de Belastingdienst. Ook grasduinen op internet – “een vergaarbak van potentiële bronnen” – leverde enkele ingangen op, waaronder namen van Belastingdienst-medewerkers. In een aanvullend kadertje bij de artikelenserie vermeldde Dohmen dat hij onder meer heeft gesproken met vijftien ambtenaren van het ministerie van Financiën en de Belastingdienst, die volgens de regels niet met de pers mogen praten en daarom met anonimiteit worden beschermd.

Café
“Mensen vinden die je wat kunnen en willen vertellen, dat was het moeilijkste deel van het onderzoek. Dat duurde ook het langst. Een kwestie van weken bellen, je gaat van de een naar de ander. Er komt ook een factor geluk bij kijken. Soms doe je nog zo je best, maar lukt het gewoon niet.” Uiteindelijk sprak hij ook af met bronnen. “Op openbare plekken, maar niet té openbaar om te voorkomen dat iemand een van ons zou herkennen. Gewoon een café is al een goede plek voor een ontmoeting.”

Welke positie de bronnen binnen de hiërarchie van de organisatie innemen, wil Dohmen niet zeggen. Er zijn er meer die dat willen weten. “Er loopt een onderzoek van directeur-generaal Thunnissen naar mijn bronnen, sinds het laatste verhaal over de multinationals. Dat was waarschijnlijk de druppel. Dat was de zoveelste keer dat ik met ambtenaren had gesproken” En met ironie: “Het is een beetje lek daar.”

En dat in een van oorsprong trots en gesloten bolwerk als de Belastingdienst. “Ik laat ambtenaren iets doen dat ze strikt volgens de regels niet mogen. Maar ik vraag geen privé-informatie. Het disfunctioneren van de instantie is een maatschappelijk belang dat het in mijn ogen rechtvaardigt.”

Welke motieven bronnen bewegen om te praten – bijvoorbeeld persoonlijke twisten of rancune – maakt Dohmen in eerste instantie niets uit. “Het gaat altijd om de informatie, motieven komen op de tweede plaats. Iemand kan ontzettend rancuneus zijn, maar toch hele belangrijke informatie verstrekken. Zolang het maar valt te checken.”

Envelop
Een aantal vertrouwelijke documenten, zoals interne memo’s en notulen, ondersteunen zijn artikelenserie. De documenten zijn in het Belastingdienst-dossier op de NRC-site voor iedereen te lezen. Hoe hij die heeft bemachtigd, houdt hij liever het geheim van de smid. “Gekregen via een gunstige wind”, zegt Dohmen dan. “Ja, onder andere via die vijftien mensen die ik gesproken heb, maar er is ook wel eens een envelop in de bus gevallen.”

Een tip: maak een afgeschermd e-mailadres aan waar mensen terecht kunnen met vragen, opmerkingen of tips. Vanaf de eerste publicatie is ‘belasting@nrc.nl’ bekend gemaakt en sindsdien zijn er meer dan honderd reacties en tips op binnengekomen, onder meer van belastingdienstambtenaren. “Je creeërt een duidelijk aanspreekpunt en dat ben ik. Een deel van de informatie die ik in de vervolgverhalen heb gepubliceerd, is langs die weg binnengekomen.”

Sommige bronnen waren aanvankelijk bereidwillig, maar trokken zich later terug. “Zeker na de eerste publicatie werden mensen schuwer. Dat is logisch. Stel dat uitkomt dat een ambtenaar met mij heeft gesproken. Die kan zijn baan kwijtraken, terwijl hij ook gewoon een hypotheek en kinderen op school heeft.”

Er waren ook ambtenaren die eerst vroegen wat Dohmen wilde weten, vervolgens zeiden erover te zullen nadenken en spoorslags de directeur-generaal belden. “Toen ik haar interviewde, zei ze: ‘Ik weet precies wie je allemaal hebt gesproken’”, imiteert Dohmen met aangezet hoog stemgeluid.

Van een aantal betrokkenen vermeldde Dohmen in zijn artikelen expliciet dat ze niet wilden meewerken, onder wie oud-bewindslieden Zalm en Wijn, destijds politiek verantwoordelijk voor de Belastingdienst. Erg jammer voor de geschiedschrijving, maar volgens Dohmen doet het inhoudelijk niks af aan de publicaties.

Commentaar
Dohmen stuurt zijn onderzoeksverhalen in de regel vóór publicatie in hun geheel naar betrokkenen om ze gelegenheid tot commentaar te geven. Ook de stukken in de Belastingdienst-reeks gingen voorafgaand aan publicatie naar het ministerie. “Wat grappig was: het eerste verhaal mailde ik ze op donderdag en het zou zaterdag worden gepubliceerd. Ze hebben daar dagen en avonden doorgewerkt, want du moment dat het stuk gepubliceerd werd in onze krant stond er op de website van Financiën een twee keer zo lang verhaal waarom het allemaal onzin en oud nieuws was.”

Dohmen heeft de artikelen voor publicatie ook aan “een paar” van de vijftien ambtenaren-bronnen voorgelegd, en aan de hoogleraren die hij in vertrouwen had genomen. “Je wordt wel steeds minder een leek, maar een deskundige word je nooit. Daar moet je rekening mee houden.”

Dohmen maakt voor zijn onderzoeken altijd één ‘moederdossier’ aan in Word. Daarin brengt hij alle verzamelde informatie in samen. Ook alle telefoonnummers en gespreksverslagen neemt hij erin op. Bronnen zet hij bij elkaar, net als belangwekkende stukken uit eerdere verhalen. Per afzonderlijk verhaal, dat vaak een eigen thema of invalshoek krijgt, maakt hij een subdossier aan. “Daarvoor put ik uit het moederdossier en vorm ik een subdossier, waarin ik in een bepaalde richting verder werk.” Dohmen bladert even: het hoofddossier Belastingdienst telt 79 Word-pagina’s, het subdossier Werken aan winst (over de multinationals) 41.

Een deel van de gesprekken neemt hij op met zijn memorecorder, de Philips Voicetracer 7880. “Ik ben er voorzichtig mee. We hebben wel een prachtig bronbeschermingsrecht, maar dat is ook weer niet helemaal waterdicht. Je zult die opnames niet op mijn computer vinden.” Dohmen is uit principe voorzichtig: al het materiaal waaruit beschermde bronnen vallen af te leiden bewaart hij op een geheugenstick. “Die moet ik dus niet verliezen.”

Artikelen over de Belastingdienst
Fiscus kende huurtoeslag ongezien toe (3-5-2008)
Problemen bij fiscus groter dan aan Kamer gemeld (3-5-2008)
Twist bij Financiën om gedrag directeur (11-4-2008)
Directeur schond reglement Belastingdienst (27-3-2008)
Ziekenhuizen ontweken btw met leaseconstructies (26-3-2008)
Ziekenhuizen ontweken 104 miljoen btw (26-3-2008)
Multinationals betalen vrijwel geen belasting (21-2-2008)
‘Het is helemaal niet uit de klauwen gelopen’ (28-11-2007)
‘Meer fraude door falend toezicht fiscus’ (27-11-2007)
Zelfsturing stort Belastingdienst in chaos (23-11-2007)
Top fiscus wist van fout aanbesteden (13-9-2007)
Belastingdienst werd afhankelijk van IBM (11-8-2007)

Over Joep Dohmen
Joep Dohmen (broer van de journalisten Hub en Jean Dohmen) won in 1993 met Henk Langenberg, destijds allebei in dienst van De Limburger, de Prijs voor de Dagbladjournalistiek.

Hij heeft onderzoeksverhalen gepubliceerd over de meest uiteenlopende onderwerpen, zoals de Hilversumse omroep-wereld, besteding van goeddoelengeld en de PVV. Na publicaties over de PVV en over radicale en discriminerende uitlatingen op internet werd Dohmen het mikpunt van een aantal sites. Zo werd Dohmen afgeschilderd als ‘SP-verslaggever’. “Laatst heb ik een verhaal gemaakt over de SP-fractie in het Europees Parlement”, repliceert hij fijntjes. “Nu ben ik overal de boeman.”

De Vriendenrepubliek, de klassieker over corruptie en vriendjespolitiek in Zuid-Limburg die in 1996 verscheen, heeft ook een website. Er worden nieuwe affaires bijgehouden en het boek valt er als printbare pdf-versie te kopen of direct gratis te downloaden.