Drie verschillende voorbeelden van onderzoeksjournalistiek, voor een krant, een weekblad en een televisieprogramma, tot stand gekomen dankzij een flinke dosis doorzettingsvermogen. Tijdens de VVOJ Conferentie op vrijdagavond 27 november horen de makers of ze De Loep of de Aanmoedigingsprijs mee naar huis mogen nemen. In het VVOJ Café van maandag 19 oktober vertelden ze over hun ervaringen.
Sprekers: Sheila Kamerman (NRC Handelsblad), Thomas Blom en Sinan Can (beiden Zembla), Johan Denis en Steven Vandenbergh (Brussel Deze Week)
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 19 oktober 2009
Locatie: Toque Toque, Utrecht
Verslag: Arno Kersten, 21 oktober 2009
Praat mee op het forum (alleen VVOJ-leden).
Schrijnende onderwerpen oogsten veel reacties. “Bij verhalen over vluchtelingen bieden sommige lezers spontaan hun uitzet aan”, vertelt Sheila Kamerman, redacteur bij NRC Handelsblad.
Ook veel respons kreeg de krant op de serie artikelen over Nigeriaanse vrouwen die slachtoffer worden van mensenhandel en hier in de prostitutie verdwijnen. De reeks, die ze samen met NRC-collega en Afrika-kenner Dick Wittenberg maakte, is genomineerd voor De Loep 2009. “Het is ongelooflijk intrigerend”, aldus Kamerman. “Als je aan de touwtjes gaat trekken, zie je dat er een hele wereld achter zit. Achter de mensenhandel zat een geöliede machine met een wijdvertakt netwerk.”
Het duo bracht dat netwerk in kaart door eerst met professionele betrokkenen rondom de slachtoffers te gaan praten. De slachtoffers zelf aan het woord laten, bleek, zoals verwacht, niet gemakkelijk. Om te beginnen: de meeste slachtoffers zijn verdwenen. “Of ze willen niet weten dat ze slachtoffer waren, ze ontkennen wat er aan de hand is.”
“Degenen die wel wilden praten, deden dat om te laten zien wat er gebeurt. De angst is onvoorstelbaar. Een meisje heeft onder dwang moeten getuigen. Ze zat te sidderen.”
Met rechercheurs voerden de redacteuren achtergrondgesprekken. “Ze hebben een team van experts opgezet. Ze zeiden dat ze het fenomeen mensenhandel ook eerst eigen hebben moeten maken. Voor de politie was deze vorm van misdaad ook nieuw. Het was voor het eerst dat ze met de politie in Nigeria moesten samenwerken.”
Cultuurverschillen zijn groot. De voodoo-traditie speelt een grote rol in Nigeriaanse samenleving, ook in het dagelijks leven. De vrouwen moesten haar, stukjes nagel of bloed achterlaten, die, bewaard in bakjes, gebruikt worden om hen in de greep te houden.
Lof voor het journalistieke onderzoek was er binnen en buiten de krant. Toch klonk op de redactie ook kritiek op de feuilleton-vorm waarin een slachtoffer elke dag gevolgd werd. “Sommigen vonden dat te versnipperd en hadden het liever in één verhaal gezien. Ik vond het mooi om het zo te doen, het geeft er ook een grote urgentie aan.”
En reacties van bendeleden, die in voorarrest zitten? Kamerman glimlacht bij het idee. Dan moet iemand die artikelen eerst voor hen vertalen, want van Nederlands hebben ze geen kaas gegeten. “Ik heb geen telefoontje gehad.”
Onbelicht
Zo zijn Johan Denis en Steven Vandenbergh niet bepaald platgebeld na hun publicatie over artsen die de kas spekken door patiënten van openbare ziekenhuizen door te sluizen naar privéklinieken. Patiënten betalen meer, artsen incasseren meer, openbare ziekenhuizen verliezen inkomsten.
Hun onderzoek, verschenen in Brussel Deze Week en genomineerd voor de VVOJ Aanmoedigingsprijs, werd opgepikt door regionale media, maar de landelijke pers liet het links liggen. En dat terwijl de kwestie zelf niet begrensd wordt door de taalgrens.
Denis en Vandenbergh, die elkaar kennen van de opleiding onderzoeksjournalistiek, verbaasden zich er bij de start van hun onderzoek al over dat het fenomeen zo onbelicht was. Ze lazen dat er in het Brussels Gewest twintig miljoen moest worden bijgefinancierd. “Het is al jaren aan de gang, maar we vonden het opmerkelijk dat er zo weinig aandacht voor was”, aldus Denis.
Met dat getal gingen ze aan de slag, het onderzoek nam hen gedurende een half jaar zo’n zeventig procent van de tijd in beslag. Achteraf zeggen ze het uiteindelijke verhaal te hebben opgetrokken uit de informatie die na een paar interviews al op tafel lag. “Maar we wilden het grotere plaatje en die twintig miljoen in kaart brengen”, aldus Denis. “Daarbij zijn we ook tegen een aantal muren aangebotst en uiteindelijk hebben we het artikel gemaakt zoals het is verschenen”, vertelt Vandenbergh.
Ze bemachtigden documenten en spraken met bronnen, maar lang niet iedereen wilde met naam en toenaam meewerken. “Een aantal belangrijke mensen wilde wel meewerken, maar alleen off the record”, aldus Vandenbergh. “Een belangrijke speler met harde informatie wilde praten vanaf vijfduizend euro”, zegt Denis. Die voorwaarde besloten ze niet in te willigen. Vanwege budget of principe? “Principe”, grijnst Vandenbergh. Journalisten betalen niet voor informatie.
De redacteuren hebben zich voorgenomen om de kwestie te blijven volgen. Artsen met omstreden privépraktijken moeten die overhuizen naar hun ziekenhuis. “Dat moest vóór de zomer geïmplementeerd zijn, dus binnenkort gaan we bekijken hoe het ervoor staat.”
Reactie
Er is veel veranderd sinds de Zembla-uitzending over de achtergronden van een Almelose horeca-ondernemer die uit frustratie over gemeentelijke tegenwerking een wethouder en vier ambtenaren gijzelde, stelt programmamaker Thomas Blom. Zo zijn de leden van het voltallige college van b&w opgestapt of bij de gemeenteraadsverkiezingen niet meer verkiesbaar.
Blom en Zembla-researcher Sinan Can besloten hun vizier op Almelo te richten na de reacties op de gijzeling. “Wat we veel hoorden was: het mag natuurlijk niet, maar we kunnen het wel begrijpen”, vertelt Blom. “We kregen erg de indruk dat er meer aan de hand was.”
De Turks-Koerdische ondernemer Okci en zijn vrouw besloten in 2007 een pand te huren in de binnenstad van Almelo. Toen de benodigde vergunningen achterwege bleven, opende het grand café toch de deuren om een faillissement te voorkomen. De strijd tussen de ondernemer en de gemeente escaleerde. Tegelijkertijd blijken andere horecagelegenheden zonder de goede papieren jarenlang open te zijn, laat Zembla zien.
Belangrijke vraag: waarom moest het grand café van deze man weg? Tegen Okci, die ook zijn eigen zaak in brand stak, is zeventien jaar cel geëist. De uitspraak is binnenkort.
Het Zembla-duo trok alle registers open en sprak onder meer met bronnen binnen en buiten het gemeentehuis, de lokale horeca, en met andere betrokkenen. Blom: “Alles wat we maar in konden zetten, hebben we ingezet. Er waren ook veel mensen binnen het gemeentehuis die het goed vonden dat we onderzoek deden.”
Bij het gemeentebestuur zelf zaten ze niet zo te wachten op de camera van Zembla. De reportage kent een paar saillante scénes waarin een gemeentevoorlichter na een lastige vraag ingrijpt en waarin burgemeester Knip met draaiende camera op de hielen wordt gezeten. Sinan Can: “De gemeente vond dat de uitzending niet in balans was. Toen hebben wij gezegd: wij wilden heel graag jullie kant vertellen, maar jullie wilden niet meewerken.”
Blom: “Geloof me: ik heb veel liever een gesprek waarin ik onze bevindingen kan voorleggen, dan dat we met de camera achter iemand aan moeten.”
Een deel van die bevindingen heeft de uitzending niet gehaald. Bijvoorbeeld de suggestie dat er racistische motieven in het spel zouden zijn, want niemand wilde het op band bevestigen. Bij alles is vooraf gecheckt of het hard genoeg was om te melden. De vraag waarom nou uitgerekend deze man zoveel tegenwerking ondervond, blijft uiteindelijk open staan.
“Je weet dat bij dit soort reportages de gemeente zit te wachten op die ene feitelijke fout, zodat ze de hele uitzending kunnen afdoen als onjuist”, aldus Blom. “Dat wilden we koste wat kost voorkomen. Daarom zijn we aan de voorzichtige kant gebleven.”
Er zijn nog nooit zoveel reacties geweest na een uitzending als bij deze, vertellen de redacteuren. Voor Zembla maakten ze begin dit jaar een uitzending over conflicten tussen burgers en gemeenten. En er staat een nieuw VARA-programma in de steigers, geïnspireerd op het thema.
En er is nog iets veranderd na de uitzending. Blom en Can kregen het 06-nummer van de burgemeester. “Hij zei: Thomas, als er nou nog eens wat is, bel me dan.”
Zondagavond 25 oktober wordt de uitzending ‘Gijzeling in Almelo’ herhaald op Nederland 2.
