Getallen oefenen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op journalisten. Belangenpartijen maken daar handig gebruik van in persberichten en onderzoeken. Maar de werkelijkheid zit soms heel anders in elkaar dan cijfers op het eerste oog doen geloven, waarschuwt wetenschapsjournalist en VVOJ Conferentie-spreker Hans van Maanen. Binnenkort verschijnt zijn nieuwste boek, ‘Goochelen met getallen’.
Tekst: Arno Kersten, 12 november 2009
Een voorbeeld uit de actuele praktijk: “Je ziet steeds in berichten benadrukt hoeveel doden er in Nederland zijn gevallen door de Mexicaanse griep, maar vaak wordt er niet bij vermeld hoeveel mensen er elk jaar overlijden aan de ‘gewone’ griep”, zegt Van Maanen. “Of hoeveel Nederlanders er in totaal overlijden.”
Het gebeurt aan de lopende band: cijfers uitvergroten zonder bijbehorende context of ontwikkelingen signaleren op basis van één of enkele cijfers zonder langetermijntrend.
Fluctuaties die het Achtuurjournaal van de NOS voor een geboortegolf in Maasdriel aanzag, negen maanden na een stroomstroring, de kwestie is een instant klassieker.
De NOS heeft later spijt betuigd, maar het bericht zelf staat nog gewoon online: ‘De stroomstoring in Maasdriel van december vorig jaar heeft geleid tot een flinke toename van de geboortes in september, precies negen maanden later. Normaal worden in Maasdriel gemiddeld 18 kinderen geboren in die maand, dit jaar waren het 26, ruim 40 procent boven het gemiddelde. In omringende gemeenten waar geen stroomstoring was, bleven de geboortecijfers gelijk of namen af.’
“Dat zijn typisch voorbeelden van goochelen met getallen. Er worden cijfers als bewijs gepresenteerd, maar het zicht op de werkelijkheid wordt je ontnomen.”
Het boek is ook een poging om journalisten vertrouwd te maken met wetenschappelijke onderzoeken en het gebruik van statistieken, aldus Van Maanen. Want niet zelden schermen bedrijven, instellingen of overheden met ‘wetenschappelijk onderzoek’ om hun eigen belangen te behartigen.
“Journalisten zijn gek op cijfers, omdat er een abstract gevoel van juistheid en objectiviteit vanuit gaat. Dat weten pr-bureaus ook.”
Een bekend gegeven: hoe meer cijfers achter de komma, hoe meer de indruk van precisie en betrouwbaarheid. Maar, zo benadrukt Van Maanen, je moet je steeds de vraag stellen: valt het wel zo precies te meten, en wat zéggen die cijfers dan eigenlijk?
“Journalisten moeten een poortwachter zijn tegen onzin”, zegt hij. “Of je die onzin nou zelf produceert of overneemt uit een andere bron.”
“Ik vind dat je als journalist geen stuk moet plaatsen over een wetenschappelijk onderzoek zonder het onderzoek gelezen te hebben en eventueel nog wat te hebben rondgebeld over de bevindingen. Dat betekent dat je snel moet kunnen werken, want de deadline staat meestal wel vast.”
Snel kunnen werken betekent ook weten waarop je moet letten. Juist daarover verzorgt Van Maanen zaterdag 28 november, tijdens de VVOJ Conferentie 2009, een panel sessie met de veelzeggende titel: ‘Wetenschap vóór de deadline’.
“Stel: je hebt nog een kwartier voor de deadline. Hoe kun je er snel achter komen of het onderzoek op je bureau betrouwbaar is of juist niet zou kunnen deugen? Daar ga ik wat meer over vertellen.”
‘Goochelen met getallen’ van Hans van Maanen wordt donderdag 19 november om 16.15 uur in het Haagse perscentrum Nieuwspoort gepresenteerd.
Zie ook:
Verslag workshop ‘Goochelen met getallen’ van Hans van Maanen en Jaak Billiet tijdens de VVOJ Conferentie 2006 in Mechelen (alleen voor leden).
Van Maanens website bevat een inhoudsopgave van het boek.
