“Geheimzinnige ziekte, luidde de diagnose”

Het laatste VVOJ Café van dit seizoen op 14 juni in Amsterdam nam de berichtgeving over epidemieën als de Mexicaanse griep en de Q-koorts onder de loep. Hoe doorgronden journalisten de achtergronden en nieuwswaarde?  “Ten tijde van de eerste berichten die we publiceerden was het woord Q-koorts nog niet aan de ziekte verbonden. We belden rond met een aantal huisartsen en we kregen als diagnose ‘geheimzinnige ziekte’ te horen.”

Panelgasten: Henk Mees (Brabants Dagblad), Rinke van den Brink (NOS Nieuws) en Kees van den Bosch (Argos)
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 14 juni 2010
Locatie: Café-restaurant 1e Klas, Amsterdam Centraal
Verslag: Arno Kersten, 15 juni 2010
Kees van den Bosch (VPRO Argos) kan zich achteraf wel voor zijn kop slaan over de Q-koorts-uitzending die hij weggooide. Naar Brabant afgereisd voor interviews met een huisarts en andere betrokkenen die zich afvroegen waarom de overheid in hemelsnaam nog geen maatregelen had genomen, gooide hij het materiaal niet lang daarna allemaal in de prullenmand. Waarom? Omdat de overheid intussen alsnog maatregelen had afgekondigd.
“Bedoel je echt weg-ge-gooid?”, vraagt iemand uit de zaal verbouwereerd.
“Ja, en daar heb ik achteraf wel spijt van”, vertelt Van den Bosch. “We hadden de uitzending op zich nog steeds kunnen maken, met achtergronden over het feit dát die maatregelen zo lang op zich hadden laten wachten.”
De radiomaker grijnst. “En toen later maakte Zembla die Argos.”
Rinke van den Brink (NOS Nieuws): “Ja, Argos met plaatjes.”
Die Zembla-uitzending op zondagavond 6 december leverde de makers dit voorjaar de prestigieuze journalistieke prijs De Tegel op. Dat weekend eind vorig jaar, waarin ook NRC Handelsblad eigen onderzoek publiceerde over de Q-koorts, markeerde een omslagmoment in de politieke aandacht voor de epidemie. Tenminste, volgens Van den Bosch had die Zembla-uitzending van alle publicaties over de Q-koorts de grootste impact. “Ik vind dat heel fascinerend. Hoe komt het toch dat Zembla dat voor elkaar kreeg, terwijl het Brabants Dagblad al veel lang bezig was met de Q-koorts.”
“Ik weet niet of het allemaal door Zembla komt”, reageert Van den Brink. “Zoiets bouwt zich op. Je kunt ook zeggen dat het stuk in NRC Handelsblad eraan heeft bijgedragen. Zembla heeft eigenlijk aangehaakt, NOVA ook. De NOS berichtte er eerder over, en het Brabants Dagblad is ermee begonnen.”
Van den Bosch: “Toch heeft Zembla iets teweeg gebracht.”
Van den Brink: “Het was een goeie uitzending, met een alarmerende toon. Ze bedienen zich van trucjes die ik bij de NOS niet kan gebruiken.”
Van den Bosch: “Zoals?”
Van den Brink: “Bepaalde muziekjes, bijvoorbeeld. Een goed achtergrondstuk in de krant is toch een stuk taaier dan een goeie quote en een paukenslag.”
Van den Bosch: “Je overschat de kracht van de paukenslag.”
Ook volgens Henk Mees van het Brabants Dagblad was de reportage van Zembla doorslaggevend in de politieke aandacht. Maar ere wie ere toekomt, zijn krant berichtte al over de Q-koorts toen de landelijke media nog in geen velden of wegen te bekennen waren. In juni 2007 verschenen de eerste berichten in het Brabants Dagblad, over een opvallend hoog aantal ziektegevallen in het plaatsje Herpen. “Ten tijde van de eerste berichten die we publiceerden was het woord Q-koorts nog niet aan de ziekte verbonden. We belden rond met een aantal huisartsen en we kregen als diagnose ‘geheimzinnige ziekte’ te horen.”
Toen de diagnose Q-koorts wel gesteld werd, bleek ook dat het om een zoönose ging: een infectieziekte die van dieren op mensen wordt overgedragen. Huisartsen en GGD’s waren voor de krant belangrijke bronnen, vertelt Mees. Veel later, toen er een vlekkenkaart van het ministerie van Landbouw via het Agrarisch Dagblad uitlekte, ging ook het Brabants Dagblad aan de slag met een kaart. “Die kaart van Landbouw zei niet zoveel, daarom hebben we geprobeerd om de besmette bedrijven in beeld te brengen. We hebben op een kaart ingevuld om welke dertig bedrijven het zou gaan. Dat is niet helemaal gelukt, bij twee zaten we ernaast. Die waren daar inderdaad niet zo blij mee.”
De aandacht voor de Q-koorts leverde het Brabants Dagblad woedende reacties op van boeren. Maar er belden ook omwonenden die de redactie tipten. “Het ministerie van Landbouw was erg terughoudend met informatie. Tot half december 2009 gaven ze alleen postcodes van twee cijfers vrij waar besmette bedrijven zouden zitten.”
Hoewel het Brabants Dagblad met z’n publicaties gestaag een omvangrijk dossier opbouwde, duurde het een tijd voordat Q-koorts op de landelijke agenda verscheen. “De ziekte speelde zich wat dat betreft af in Verweggistan. Als je mensen bij de GGD’s of de ziekenhuizen spreekt, zeggen ze allemaal: als het in Noord-Holland was gebeurd, had het veel meer aandacht gekregen. Dat is het gevoel dat er leeft.” Terugblikkend, zegt Mees, had zijn krant misschien af en toe wat meer de alarmerende toon van Zembla moeten lenen. Maar tegelijkertijd is het de vraag of dat bij zijn krant past. “We hebben ook een verantwoordelijkheid tegenover onze lezer, die ook weer niet moet gaan denken dat ‘ie zijn leven waagt als hij een eindje gaat fietsen.”
Volgens televisiejournalist Van den Brink valt in elk geval de NOS weinig te verwijten. “De NOS heeft vanaf 2007 aandacht besteed aan de Q-koorts. Ik heb het nagezocht, het eerste bericht dateert bij ons van begin september 2007. Er zijn geen Brabantse zaken die zoveel aandacht bij ons hebben gehad. Ik denk dat we dit als landelijk medium goed hebben gecovered, de berichtgeving was wat het had moeten zijn.”
Minder tevreden stemt de berichtgeving over de Mexicaanse griep, de epidemie die in de beeldvorming haast mythische proporties aannam. Van den Brink: “Achteraf gezien zou ik willen dat we het bij de NOS anders gedaan hadden. Minder aandacht voor het onderwerp en iets meer aandacht voor die paar kritische wetenschappers die er nog waren. De berichten waren op zichzelf wel genuanceerd, maar als je vaak over iets bericht, wordt het vanzelf groot.”
De groeiende onrust leverde Van den Brink op zijn beurt weer veel post op van kijkers. “Mensen die mailden met vragen als: ‘Ik ben zwanger en ik wil op vakantie naar Zuid-Amerika, kan dat?’ Op het Journaal hebben we één keertje een aantal van dat soort lezersvragen beantwoord. Achteraf is het de vraag of dat nou helemaal gelukkig was.”
Voor Kees van den Bosch past de Mexicaanse griep naadloos in de definitie van een hype. “Heel veel bombarie over helemaal niks”, zegt hij. Argos maakte een uitzending over de commerciële belangen van wetenschappers, meer specifiek die van Osterhaus. “Bij Argos hebben we de luxe dat we één keer per week uitzenden en dus geen verplichting hebben om welke hype dan ook te volgen. Dat is echt een luxe, daarvan ben ik me bewust. Maar de Mexicaanse griep is een mooi voorbeeld van media-logica. Achteraf blijkt dat er helemaal niks is gebeurd, maar we hebben er met z’n allen maandenlang over lopen praten. Het verhaal was te mooi om het niet te brengen. Professor Osterhaus, een wetenschapper van naam, die de vergelijking trekt met de Spaanse griep, waarbij dertig miljoen doden vielen, twee keer Nederland. Zo’n hype raast door alle media heen, dat is echt heel dwingend. Ik zou eerlijk niet weten hoe we daaraan hadden kunnen ontsnappen.”
Met de hype kwamen ook de complottheorieën, merkte Van den Brink via het internet. “Mensen die me kwalijk namen dat ik niet zomaar aannam dat we met de vaccins een chip kregen geïmplanteerd of ter plekke lam en blind zouden worden. Honderden reacties heb ik gehad, nog steeds. Scheldmails ook, dat ik aan een leiband zou lopen.”
Van den Bosch pleit naar aanleiding van de Mexicaanse griep voor meer journalistiek onderzoek. Reagerend op Van den Brink: “We zijn als media bij de Mexicaanse griep veel gekker geweest dan die paar honderd internetgebruikers.”
Gerelateerd:
Webwijzer bij VVOJ Café epidemieën
Qkoorts in Nederland
Verslag De Nieuwe Reporter: Hoe moeten media omgaan met epidemieën?