VVOJ-directeur Margo Smit is in Rio de Janeiro voor de achtste wereldconferentie onderzoeksjournalistiek. Voor de VVOJ blogt ze dagelijks over haar ervaringen. Vandaag de openingsdag, waarop topjournalisten uit de hele wereld hun licht laten schijnen over de stand van de onderzoeksjournalistiek vandaag de dag. Wil je meepraten over de conferentie? Dat kan. VVOJ-leden kunnen inloggen en reageren.
door Margo Smit
Het is traditiegetrouw de dag van de grote statements, de openingsdag van een conferentie. Een congres van journalisten is niet anders, zeker niet als die zo uniek is in omvang (ongeveer 1000 deelnemers) en herkomst van de deelnemers (87 landen) als de 8ste Global Investigative Journalism Conference in Rio de Janaiero. En dus zijn er sessies met sweeping titels als ‘Freedom of expression in crisis’ en ‘The state of global investigative journalism’.
Dat de vrijheid van meningsuiting in crisis is en het bedrijven van journalistiek gevaarlijker dan ooit, spellen de Latijnsamerikaanse sprekers in het openingspanel nog eens stevig uit. Catalina Botero (Organisatie van Amerikaanse Staten) noemt de drie grootste bedreigingen: georganiseerde misdaad die journalisten tot het toepassen van zelfcensuur dwingt; verkruimelende rechtstaten die journalisten niet meer kunnen of willen beschermen; nieuwe technologieën die worden gebruikt om journalisten (en burgers, for that matter) te bespioneren.
Wat ertegen te doen, is de logische vervolgvraag. Je rechten kennen, zegt Debora Seward, van het Department of Public Information van de Verenigde Naties. “En zoek samenwerking. Journalisten zijn individualisten, maar je bent niet alleen!” De VN Veiligheidsraad ruimde onlangs tijd in om vier journalisten te ontvangen die over de bedreigingen voor de persvrijheid kwamen rapporteren. De organisatie heeft inmiddels een plan gelanceerd om de rechten van journalisten te bevorderen.
Dat onderzoeksjournalistiek, ondanks de bedreigingen, toch zijn wegen wel vindt benadrukken de sprekers in het panel over de staat van onderzoeksjournalistiek in de wereld. “Ondanks dat ik gearresteerd werd voor het bezit van een pen en papier,” zegt verslaggever Mzilikazi wa Afrika van de Zuidafrikaanse Sunday Times, “dat verhaal komt er toch wel. Is het niet via mij dan wel via een collega. Onderschat je tegenstander niet, en geef het je best shot.”
David Leigh (voormalig chef onderzoeksredactie The Guardian) beschrijft de twee grote – en optimistisch makende – ontwikkelingen van de laatste drie jaar: enerzijds de mogelijkheid om grote hoeveelheden data te lekken, hacken of krijgen en daar met nieuwe technieken de verhalen in te vinden; anderzijds de kracht van internationale samenwerking. “Van Wikileaks en de Snowden files tot de coöperatie van 86 journalisten in 46 landen bij ICIJ’s Offshoreleaks-verhalen over belastingontwijking, we leven in een gouden tijd in vergelijking met toen ik ooit begon. Er is zoveel informatie voor handen! We leren pas net wat we ermee kunnen. En we bereiken een wereldwijd publiek.”
Het is geen wereldwijde rozengeur, zoals het verhaal van een Egyptische collega bewijst. Rana Sabbagh van de Arab Reporters for Investigative Journalism organisatie vertelt hoe deze opgepakt werd toen hij een plaatselijke vertegenwoordiging van ICIJ wilde opzetten. Hij werd beschuldigd van het ondermijnen van de staatsveiligheid en spionage en zat maanden in de cel. Na druk uit het buitenland ‘mocht’ hij vertrekken naar Washington, zijn rechtszaak komt binnenkort voor in Cairo. Waarmee zijn initiatief effectief monddood is gemaakt.
Maar misschien toch ook weer niet helemaal, vertelde Internews Network journalist Oleg Khomenek uit de Oekraïne eerder tijdens een broodje. Hem werd dit jaar de toegang tot Rusland en Wit-Rusland ontzegd nadat hij daar was uitgenodigd om lokale journalisten te trainen. “Ik mag beide landen wel niet meer in, maar nu komen de lokale journalisten naar mij. Ik train online en op congressen waar Russische collega’s wel naar toe mogen. Lang leve the digital age.” En zo zijn we toch weer terug bij onstuitbaar optimisme. Wat je van een congres – waarover dan ook – mag verwachten: dat het inspireert. Liefst tot samenwerken.
Dat er niet alleen wijds bespiegeld werd bewijst de hoeveelheid tipsheets op de website van de organisatie. Daar vind je ook de livestreams, de komende dagen, zoals van de maandagmiddag-sessie met Glenn Greenwald van The Guardian. Onderwijl houden de deelnemers zich vast aan de vele sessies over allerlei aspecten van het vak. Ze zijn met zoveel, dat de benen soms buiten hangen…
