MO* Mondiaal magazine, november 2003
Door Kristof Clerix
De vijf grootste bankgroepen in België -AXA, KBC, ING, Fortis en Dexia- beleggen samen bijna 1,5 miljard dollar in de wapenindustrie. Dat blijkt uit een onderzoeksrapport van Netwerk Vlaanderen, een organisatie die ijvert voor anders omgaan met geld. ‘Wapens worden vandaag zelden gebruikt voor ethisch verdedigbare doeleinden’, zegt ethicus Koen Raes. ‘Banken die geld investeren in wapenproductie zijn indirect medeverantwoordelijk voor de dood van onschuldige slachtoffers.’
Tienduizenden Belgen kwamen in het voorjaar op straat met de eis de oorlog tegen Irak stop te zetten. Allemaal mensen die vinden dat conflicten, meningsverschillen en economische krachtmetingen best niet beslecht worden via wapengekletter. ‘Maar misschien wordt hun eigen geld intussen wel gebruikt om de wapenindustrie te financieren, zonder dat ze het weten en zonder dat ze het mogen weten’, zegt Christophe Scheire van Netwerk Vlaanderen, de organisatie die al meer dan twintig jaar ijvert voor een ethische omgang met spaargelden. ‘Geld dat op onze spaarboekjes staat of dat wij beleggen, wordt namelijk gebruikt om wapenbedrijven te financieren of aandelen van die bedrijven te kopen.’
Netwerk onderzocht de relaties tussen de vijf grootste bankgroepen actief in België en elf wapenproducenten. Het gaat om twee Belgische bedrijven (Mecar en Barco) en negen grote buitenlandse wapenproducenten (zie kader). Uit gegevens, verkregen via de Shareworld Databank, blijkt dat de big five uit de Belgische bankwereld minstens 1.456.445.636 dollar in de negen buitenlandse wapenproducenten beleggen. AXA Groep neemt hiervan meer dan tweederde voor zijn rekening en de ING Groep ruim 20 procent. Daarnaast hebben de vijf bankgroepen samen voor 7,92 procent aandelen van Barco in handen, goed voor 49.144.650 euro. AXA Financial Inc., een dochteronderneming van AXA, bezat eind 2002 voor 2,2 miljoen dollar of 2,6 procent aandelen van de Allied Defense Group, de moederholding van de Belgische munitiefabrikant Mecar. KBC Groep en Fortis Groep ten slotte hebben beide een kredietfaciliteit van 10,65 miljoen euro geleverd aan Mecar. ‘De banken zijn er duidelijk niet vies van om financiële banden te smeden met wapenproducenten’, zegt Scheire. ‘Als de defensie-industrie goed boert, pikken zij graag een graantje mee.
Loopschoenen en gevechtsvliegtuigen
Van waar komt het geld dat banken in de wapenindustrie investeren? Scheire: ‘Het gaat hier om alle soorten gelden die klanten afstaan aan financiële instellingen, via spaargeld, beleggingen of verzekering- en pensioenpremies.Al dat geld komt terecht in grote, anonieme potten, waarmee banken verder aan het werk gaan. Daardoor is er nooit een rechtstreekse link te leggen tussen de 100 euro op uw spaarrekening en wat er precies mee gebeurt.Mijn bank, Fortis, kan mij niet garanderen dat het geld van mijn spaarrekening niet geïnvesteerd wordt in wapenproductie.’ ‘De basisregel van Fortis is dat de bank onder geen beding illegale wapentransacties rechtstreeks of onrechtstreeks kan of mag financieren’, reageert Fortis-woordvoerder Wilfried Remans.’Leidraad hierbij zijn de nationale en supranationale wetgeving en gedragscodes inzake deze materie in de ruimste zin.’ Natuurlijk moeten bedrijven en banken zich aan de wet houden.De vraag of banken mogen investeren in de wapenindustrie is dan ook veeleer een ethische dan een legale kwestie. ‘Je moet in de eerste plaats een onderscheid maken tussen bedrijven die niets anders doen dan wapens of militaire middelen produceren, en bedrijven die zaken produceren die ook militair kunnen worden gebruikt. Het is niet omdat soldaten ook loopschoenen gebruiken, dat alle loopschoenen militair materieel zijn’, zegt ethicus Johan Verstraeten (KU Leuven). ‘Wat wel vaststaat, is dat banken zeker niet mogen investeren in bedrijven die wapens produceren die intrinsiek onethisch zijn, zoals antipersoonsmijnen, clusterbommen en folterapparatuur.’ Volgens Verstraeten is er niets mis met investeringen in een bedrijf dat militair materieel produceert dat de maatschappij echt nodig heeft, bijvoorbeeld in het kader van humanitaire interventies. ‘Maar als een bank investeert in bedrijven die ook leveren aan ondemocratische regimes, regimes die terroristen steunen of de mensenrechten schenden, dan is dat vanuit een ethisch standpunt niet te aanvaarden.’
Een voorbeeld. KBC Groep en Fortis Groep hebben beide aan Mecar een kredietfaciliteit geleverd van miljoenen euro, terwijl Saoedi-Arabië een van de belangrijkste klanten van de Belgische munitiefabrikant is. Is dat ethisch aanvaardbaar? Verstraeten: ‘Als ik bepaalde analyses mag geloven, zijn een aantal heersers in Saoedi-Arabië zeker niet te beschouwen als de beste vrienden van het Westen. Er is een zekere evidentie dat terroristische groeperingen door Saoedi-Arabië gesteund worden. Dit is dus hoogst problematisch.’
En wat met investeringen in bedrijven die wapens produceren die in Irak zijn ingezet? Verstraeten: ‘De recente oorlog in Irak kan niet dezelfde legitimiteit claimen als de vorige.Daarom vind ik ook dit hoogst problematisch.’
Slinkse wegen
Ethicus Koen Raes stelt het nog scherper. ‘Aangezien wapens vandaag maar zelden gebruikt worden voor ethisch verdedigbare doeleinden -95 procent belandt in verkeerde handen- zijn de winsten die op wapenproductie gemaakt worden immoreel. Waar ze aanwezig zijn, of het nu gaat om een microfamiliaal conflict of een macrosociaal conflict, grijpt men sneller naar wapens. Bovendien sterven in elk gewapend conflict meer burgers dan militairen.’Volgens Unicef waren negen op tien oorlogsslachtoffers in de jaren negentig burgers. ‘Banken die investeren in wapenproductie zijn indirect medeverantwoordelijk voor hun dood. Er is maar een heel kleine 5 procent waarin ik de inzet van wapens zou verdedigen, bijvoorbeeld als VN blauwhelmen erger proberen te voorkomen door wapens te gebruiken.’ Vandaag zijn 600 miljoen lichte wapens in omloop.Dat is 1 wapen per 10 aardbewoners.De helft van deze lichte wapens is in privé-bezit. In de top-20 van landen die tussen 1996 en 2000 wapens aankochten, staan heel wat potentiële conflictgebieden: Taiwan,Turkije, Zuid-Korea, China, India, Israël en Pakistan.Ook landen waar de mensenrechten ernstig geschonden worden of dictaturen zoals Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Koeweit staan hoog op de lijst. ‘Ondanks min of meer strenge wapenwetten en een Europese gedragscode voor wapenhandel worden de ergste dictators en de zwaarste mensenrechtenschenders door westerse staten van wapens voorzien’, zegt Mich Crols van Forum voor Vredesactie. ‘Er zijn wel VN-embargo’s tegen bepaalde landen, maar wapens, eenmaal geproduceerd en verhandeld op legale basis, komen via slinkse wegen altijd wel terecht in conflictgebieden. Daar zorgen de zogenaamde brokers voor, legale of illegale doorverkopers van vooral lichte wapens.’
‘Wie macht heeft, heeft verantwoordelijkheid’
‘Geen medespeler in het economisch leven, hoe belangrijk hij ook is,mag uit zijn rol vallen door zich in de plaats te stellen van de publieke overheid’, vindt Ilse Demuyer,woordvoerster van ING, een bankgroep die voor 300,2 miljoen dollar in aandelenpakketten van de negen internationale wapenproducenten heeft belegd. Jacques Zeegers, secretaris-generaal van de Belgische Vereniging van Banken, onderschrijft die visie. ‘Het is de verantwoordelijkheid van de overheid om bepaalde cliëntenrelaties eventueel aan banden te leggen of aan voorwaarden ondergeschikt te maken.’ Een code ‘ethische kredietverlening’ bestaat niet binnen de banksector in België.Zeegers: ‘Elke bankinstelling bepaalt zelf haar kredietpolitiek. In een beoordeling van de kredietwaardigheid van een kredietvrager wordt niet alleen rekening gehouden met financiële en boekhoudkundige criteria, maar ook met kwalitatieve criteria,waaronder de ethiek van een bedrijf.De banken beschouwen nooit een type van bedrijf of een sector in zijn geheel als onethisch.Ze gaan het maatschappelijk debat over de wapenhandel niet uit de weg, maar vinden dat wapenhandel an sich niet onethisch is.Alles hangt af van de koper. Het komt niet de banken, maar wel de regeringen toe te bepalen aan wie al dan niet wapens mogen worden geleverd.’ Raes is het daar niet helemaal mee eens. ‘De financiële wereld is vandaag op mondiaal vlak een cruciale macht geworden die enorm veel invloed kan uitoefenen in het sturen van de geglobaliseerde economisch realiteit.Vanuit die optiek hebben banken een verantwoordelijkheid. Banken zijn actoren op mondiaal niveau en vaak machtiger dan staten.Wie macht heeft, heeft verantwoordelijkheid. Indien banken vrede een belangrijke waarde vinden, dan kunnen zij bijdragen tot de realisatie van die waarde door bijvoorbeeld niet meer te investeren in wapenindustrie. Ik ben het ermee eens dat de overheid verantwoordelijkheden laat liggen, maar dat is geen argument om zelf je verantwoordelijkheid niet te nemen.’
Schokeffect
In de campagne Mijn Geld.Goed Geweten? eisen Netwerk Vlaanderen, Forum voor Vredesactie en Vrede dat banken in België de financieringen van wapenbedrijven stopzetten en niet meer beleggen in die bedrijven. ‘Om dit te bereiken zullen zij financieringsrichtlijnen of -gedragscodes moeten opstellen die de financiering van de militaire industrie aan banden legt’zegt Scheire. Niet meer dan een druppel op een hete plaat? ‘Toch wel. Stel dat de Belgische big five om ethische redenen hun aandelen in Barco zouden verkopen, dan zou dat een niet onopgemerkte schok geven. Alleen al een beslissing van KBC om Barco-aandelen niet meer aan te houden, zou stevige repercussies hebben.Triodos Bank bewijst in België reeds jaren dat een ethische bank, die zich niet inlaat met wapenindustrie, perfect kan draaien.’ Een heet hangijzer in de hele discussie over banken en wapenindustrie is de vraag naar meer transparantie. ‘Banken weigeren hun klanten te informeren over de investeringen die zij doen en de leningen die zij afsluiten’, aldus Scheire. ‘Wij vragen dat banken hun financieringspolitiek ten aanzien van de militaire industrie openbaar maken.’ Johan Verstraeten: ‘Op grond van het fundamentele ethische principe van de informed consent hebben banken de plicht duidelijkheid te scheppen over wat er met het geld van hun klanten gebeurt. Hoe kan een klant anders de juiste keuze maken?’
Wie moet op deze informatieplicht toezien, de overheid of de bankwereld zelf? Verstraeten: ‘Laten we het voorstellen aan de banken. Als zij het niet doen, kan de overheid haar werk doen.’ Scheire: ‘Een mogelijkheid zou zijn om de gegevens die momenteel beschikbaar zijn in de Centrale voor Kredieten aan Ondernemingen van de Nationale Bank openbaar te maken.’
De macht van de consument
‘Banken zijn goede marktspelers.Wanneer de publieke opinie in beweging komt, zijn zij verplicht zich te verantwoorden en zullen zij veel voorzichtiger zijn. In die zin dragen ook consumenten verantwoordelijkheid’, zegt Verstraeten. ‘De markt kan een instrument zijn om kritisch weerwerk te bieden. Die macht wordt nog altijd onderschat.’ De ethici zien hier een belangrijke rol weggelegd voor consumentenorganisaties zoals Testaankoop.Consumenten kunnen ervoor kiezen om duurzaam te sparen, beleggen of investeren.De laatste jaren hebben banken heel wat ethische spaar- en beleggingsproducten op de markt gebracht. ‘Zelfs voor deze formules is het belangrijk om steeds na te gaan of de financiering van de wapenindustrie zeker uitgesloten wordt’, aldus Scheire. ‘Sommige duurzame fondsen kiezen er bijvoorbeeld voor om in bepaalde sectoren zoals milieu te investeren, maar sluiten daarbij andere sectoren niet uit. Andere fondsen sluiten geen investeringen uit in bedrijven die enkel onderdelen van wapensystemen produceren.’Toch zijn in België enkele waterdichte formules op de markt zoals Hefboomsparen (Mercator Bank), Krekelsparen (Fortis Bank),Triodossparen (Triodos Bank) of fondsen met een Ethibel-label. ‘Je geld uit de klauwen van de wapenindustrie houden, is in de huidige bankwereld geen sinecure’, besluit Scheire. ‘Maar het goede nieuws is dat het kan’
