BRUSSEL – Het was al whistleblowing wat de klok sloeg op Mediacafé #16. In de nasleep van de affaire Snowden gingen klokkenluider van het eerste uur Paul van Buitenen, Publeaks.nl verantwoordelijke voor NOS Hugo van der Parre en Vlaams ombudsman Bart Weekers in gesprek over de situatie van klokkenluiders in ons taalgebied. Een verslag.
Door Rafael Njotea
Maandagavond 24 februari organiseerden deBuren, Fonds Pascal Decroos en VVOJ in Brussel al voor de zestiende keer een Mediacafé. Onderwerp van de avond was klokkenluiden. Hoe is het gesteld met de wetgeving rond en de bescherming van mensen die misstanden aan de kaak stellen? Een duidelijk stevig voorbereide Bert Rymen leidde het gesprek in goede banen.
“Veel klokkenluiders maken de fout om vanuit hun eigen gelijk te praten op avonden als deze”, stak Paul van Buitenen van wal. “Ik wil niet in de eerste plaats vertrekken vanuit mijn eigen zaak, maar vooral vanuit de ervaringen die ik opdoe als lid van de Expertgroep Klokkenluiders. En als ik eerlijk moet zijn: het is nog steeds niet zo goed gesteld met het klokkenluiden.” Van Buitenen kaartte in 1999 misstanden binnen de Europese Commissie aan. Als gevolg van de uitkomsten van een ingesteld Comité van Wijzen dat zijn rapport bestudeerde, trad op 16 maart 1999 de voltallige Europese Commissie af.
“Klokkenluiders krijgen met drie zaken te maken: ze verliezen hun huwelijk, ze verliezen hun gezondheid en ze verliezen hun baan. Met de Expertgroep willen we ons dan ook niet enkel bezighouden met de gemelde zaken op zich, maar vooral ook rekening houden met de klokkenluiders zelf. Zo proberen we hen bijvoorbeeld te laten nadenken over de mogelijke gevolgen van hun acties en het effect daarvan op hun leven. Soms gebeurt het dan dat mensen afzien van hun initiële plannen.”
Hugo van der Parre herkent het probleem. Hij werkt als researcher bij NOS in Nederland. “Mensen willen zich veel vaker niet dan wel bekend maken wanneer ze een misstand melden. Ik herinner me een zaak die we in 2011 brachten over het COA, het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers. Er was ons gemeld dat de leidinggevende een waar schrikbewind zou voeren en zichzelf bovendien een te hoog salaris zou hebben toegekend. Maar toen we met die klokkenluiders samen zaten, bleek opeens dat ze toch niet naar buiten durfden komen met het verhaal, waardoor wij verplicht werden om meer ondersteuning, meer bronnen te vinden.”
Publeaks.nl
Van der Parre is ook de verantwoordelijke bij NOS voor meldingen die binnenkomen via het recent gelanceerde, anonieme online meldingsplatform Publeaks.nl. Voormalig directeur van De Groene Amsterdammer Teun Gautier kwam in de zomer van 2013, na de eerste Snowdenonthullingen, met het idee voor zo’n digitale brievenbus waar mensen anoniem meldingen van misstanden konden achterlaten. Het initiatief kent voor- en tegenstanders.
Van der Parre: “Werkt het? Begin september, toen het platform net gelanceerd was, kregen we héél veel meldingen binnen, die meestal echter niets om het lijf hadden. Het waren vaak tips, soms ook persoonlijke meningen, soms heel kleine particuliere zaakjes. Ondertussen is het aantal meldingen gedaald, maar de Volkskrant heeft er wel twee redelijk grote zaken aan overgehouden: die rond Henk Krol en de pensioenen, en die rond de declaraties van een interimbestuurder van Humanitas DMH.”
Van Buitenen: “Mijn klokkenluidershart gaat niet sneller slaan van Publeaks.nl. Misstanden moeten aangekaart worden met naam en toenaam. Anonimiteit helpt het onderzoek niet vooruit en bovendien is de kans op misbruik groter. Ik vind het een te makkelijke uitweg: als je anoniem meldt, los je het probleem niet op. In veel gevallen zal niet het algemene belang primeren, maar zullen persoonlijke motieven spelen. Het leidt tot een verklikmaatschappij.”
Ombudsman
Maar daartoe dient toch de ombudsman; om mensen de mogelijkheid te geven veilig misstanden te melden zonder anoniem te moeten blijven. Of is de rol van een ombudsman beperkt bij klokkenluiderszaken?
Bart Weekers, de Vlaamse ombudsman, legt uit wat zijn rol is. “Klokkenluiderszaken zijn een deel, maar niet het zwaartepunt van de job van een ombudsman. Die job gaat veel breder: de ombudsdienst zou de bemiddeling of verzoening moeten zijn tussen de burger en de overheid in geval van ongenoegen bij de burger m.b.t. overheidshandelen. In 2006 heeft men geoordeeld dat mensen die misstanden wilden melden over overheidshandelen daartoe een kanaal moesten hebben, en dat kanaal is dan ook ondergebracht bij de ombudsdienst.”
Paul van Buitenen: “In Nederland willen wij ons onderzoeksinstituut en meldpunt ook graag onderbrengen bij de ombuds, dus ik vind zeker dat een ombudsman een rol heeft bij klokkenluiderszaken. Het probleem is dat een ombuds je ook niet kan helpen wanneer de zaak die je meldt tot op de bodem uitgespit wordt – en je kan ervan op aan dat dat zal gebeuren. Het enige dat je kan doen is je bewust zijn van de gevolgen en je perfect voorbereiden. Ik heb het zelf mogen meemaken: als je geen zeer grondig dossier hebt, zal je het heel moeilijk krijgen.”
In Vlaanderen zijn er sinds 2006 een 20-tal klokkenluiderszaken geweest op in totaal 240.000 klachten. Van die 20 zouden er vijf à zes zijn waarbij mensen misstanden van binnenuit wilden melden. “Als het in zo’n zaak dan om corruptie of fraude gaat”, zegt Weekers, “spelen instanties als politie en gerecht een grote rol. De core business van de ombudsman, verzoening, wordt dan uiteraard moeilijk. En als de media ook nog in het spel komen, wordt het nog ingewikkelder. Als wij ons onderzoek goed willen doen, zijn de media soms een regelrecht obstakel. We stellen die vraag soms dan ook tot wel tien keer tijdens het intakegesprek dat we hebben met klokkenluiders: ‘waar bent u overal al geweest met uw melding?”
Maar dat betekent niet dat de media altijd overbodig zijn. Integendeel, volgens Paul van Buitenen overleef je het zonder media vaak niet als klokkenluider. “Ik moest het als kleine David opnemen tegen de grote Goliath de Europese Commissie; ik had de media broodnodig. Toch ben ik teleurgesteld in de media. Ze maken zaken inderdaad ingewikkelder: vaak zijn ze uit op snelle scoops en houden ze zich echt niet bezig met de belangen van de klokkenluiders. Tien jaar geleden zag ik nog journalisten die ervoor wilden gaan, nu niet meer. Daar zijn verschillende redenen voor: bezuinigingen, de eigen carrière, te weinig tijd, te weinig mogelijkheden… Bij ons is er nu zelfs de afspraak dat als je een melding doet bij het centrum, je dan niet naar de media gaat; je moet een melding een kans geven.”
Snowden
Een debatavond over klokkenluiders kan uiteraard niet plaatsvinden zonder het ook even over Edward Snowden te hebben.
Bart Weekers ziet naast de vele positieve ontwikkelingen die de zaak met zich meebracht ook enkele negatieve dingen. “Ik heb veel respect voor Snowden, maar door zijn onthullingen is het zo goed als onmogelijk geworden om zelfs maar te denken aan meer inzage in de digitale gegevens van mensen, ook al is die enkel positief bedoeld. Een voorbeeld: we zijn nu bezig in Vlaanderen om schooltoelagen automatisch te laten toekennen. Vorig jaar waren er nog 6000 gezinnen die die toelage misliepen omdat ze de aanvraag te laat indienden. Het zou voor hen dus het interessantst zijn wanneer die schooltoelagen automatisch toegekend werden. Daarvoor hebben we dus inzicht nodig in enkele van hun digitale gegevens. Maar dat valt op dit moment bijna zelfs niet te bespreken.”
Ook Paul van Buitenen heeft een groot respect voor Snowden. “Snowden was er zich goed van bewust dat hij 30 jaar de gevangenis in zou kunnen draaien, maar ging er toch mee door. Er is geen enkele klokkenluiderszaak die zo succesvol is verlopen als die. Ook omdat de verschillende onthullingen in de media zo strak geregisseerd waren. Bij een zaak als die zijn de media absoluut noodzakelijk. Om de NSA aan te pakken heb je simpelweg de publieke opinie nodig. Maar Snowden zocht op voorhand zeer zorgvuldig uit welke journalisten een reputatie hadden in zulke zaken en wie hij precies wilde contacteren. Hij was dus goed voorbereid. En zoals ik al zei, is een goede voorbereiding levensbelangrijk als je de klok wilt luiden.”
Dit bericht werd tevens geplaatst op de website van Fonds Pascal Decroos.
