Veel journalisten laten een belangrijke mogelijkheid onbenut om informatie los te krijgen bij de overheid: de Wet Openbaarheid van Bestuur (wob). Ondanks de beperkingen van de wet en tegenwerking door instanties, vallen er veel nieuwswaardige documenten mee boven water te halen. Wobben heeft namelijk een groot voordeel, zo betoogden alle vier de sprekers tijdens het VVOJ Café op 1 juni: je omzeilt de voorlichter.
Sprekers: Pieter Klein (RTL Nieuws), Brenno de Winter (freelance, oa Nu.nl), Dimitri Tokmetzis (De Correspondent), Sjors van Beek (freelance, Sargasso)
Locatie/datum: Baantjermuseum (Amsterdam), 1 juni 2015
Verslag: Arno Kersten
Informatie die bij de overheid berust is openbaar. Punt. Tenzij er een dringende reden is om openbaarmaking te weigeren. Bijvoorbeeld wanneer belanghebbenden onevenredig zouden worden benadeeld door openbaarmaking. Of wanneer – ook een veel toegepaste en misbruikte weigeringsgrond – als er sprake is van ‘persoonlijke beleidsopvattingen’ van ambtenaren.
RTL Nieuws heeft doorgaans tientallen wob-verzoeken tegelijk uitstaan. Adjunct-hoofdredacteur Pieter Klein: “Gemiddeld mogen we er niet meer dan dertig hebben lopen, maar laatst was dat opgelopen naar vijftig.” Waarom die grens? “Vanwege onze werkbelasting en die van Roger Vleugels, die we hiervoor inschakelen.”
Freelance onderzoeksjournalist Brenno de Winter heeft meestal tussen de twintig en veertig wob-procedures lopen. Maar niet alle dossiers vergen altijd even veel tijd. “Als een zaak wacht op behandeling bij de rechtbank, heb je er op dat moment weinig onderhoud aan.”
Ook Dimitri Tokmetzis (De Correspondent) en Sjors van Beek (freelance, Sargasso) kennen de kneepjes van het vak. Voorheen werkten ze samen bij Sargasso.
Geen woordvoerders
Op de vraag waarom ze gebruik maken van de wob, antwoorden de journalisten eensluidend: om voorlichters te omzeilen.
Klein: “Een reactie die je van voorlichters krijgt, is vaak zo gekleurd. Er zit veel politieke druk achter. Het antwoord komt vaak neer op ‘Sodemieter op’, maar dan netjes geformuleerd.”
De Winter: “Als je voorlichters iets vraagt, krijg je zulke gepolijste antwoorden.”
Tokmetzis: “Wobben is een goede manier om langs die vreselijke woordvoerders te komen. Als je het goed doet, heb je voorlichters bijna niet meer nodig.”
Van Beek, resoluut: “Ik bel nóóit meer naar voorlichters, ik ben ermee gestopt. Ik stuur gewoon – hop – een wob en daarmee werk ik om de voorlichting heen. Je krijgt informatie die wél iets zegt, ambtenaren wanen zich in hun werk onbespied.”
Doos met ordners
Document is onder de wob een breed begrip. Er vallen niet alleen rapporten, memo’s, mails, notulen en andere ‘klassieke’ schriftelijke stukken onder, maar bijvoorbeeld ook fotomateriaal, audio- en video-opnames en databases.
Van Beek: “Ik vraag tegenwoordig steeds vaker om ‘alles wat er over een bepaald onderwerp’ aanwezig is. Dat werkt meestal goed. Vier weken later staat er een postbode voor de deur met een doos vol ordners met notulen, mails, noem maar op. Dat zijn niet per se allemaal gevoelige gegevens, zoals de notulen van de ministerraad waar RTL naar wobt. Maar het is wel een heel handig instrument om informatie te verzamelen.”
Een nadeel van die methode is dat je als journalist een berg aan informatie moet doorspitten, en dat kost tijd. “Maar het levert bijna altijd wat op. Er ontstaat een tijdlijn. Je ziet brieven waarvan je niet eens wist dat ze bestonden. De individuele documenten zijn misschien niet altijd zo spannend, maar het complete beeld is dat vaak wel.”
Van Beek: “Soms kom ik stukken tegen bij een gemeente die door het college van B&W geheim zijn verklaard en waarvan de gemeenteraad niet eens weet dat ze bestaan.”
In de voet
In wob-kringen wordt het soms eleganter gevonden om specifieker te vragen naar documenten. Maar als je je wob-verzoek te specifiek formuleert, loop je weer het gevaar dat je jezelf daarmee in de voet schiet. Klein: “Ik heb het vaker meegemaakt dat we één of twee documenten vroegen en later in de procedure ontdekten: dit pakt verkeerd uit.”
Bij het onderzoek naar de kosten van het Koningshuis, kreeg RTL Nieuws na veel duwen en trekken steeds meer feiten boven tafel. Een dossier met specificaties van de kosten van de Griekse vakantievilla werd openbaar. Op één onderdeel na: de kosten van de steiger die was aangelegd om een dure jacht te kunnen aanmeren. “Ik was intussen behoorlijk chagrijnig geworden doordat alles al zo lang duurde.”
Voor Klein werd het een principekwestie, die hij dinsdag (2 juni) aan de rechter voorlegde. “Je kunt zeggen: zo’n steigertje, het gaat helemaal nergens over. Maar soms moet je tot het uiterste gaan. Ook omdat ik anders bij andere wob-verzoeken daarvoor de prijs betaal. Opportunisme moet je af en toe voor de rechter brengen.”
Openbaar tenzij
Van Beek: “Volgens de Wet Openbaarheid van Bestuur is informatie openbaar tenzij er een hele goede reden is om dat te weigeren. Maar de teneur is vaak precies het omgekeerde. Ambtenaren denken vaak: informatie is in principe niet openbaar, tenzij we dat niet kunnen verhinderen.” Tokmetzis vult aan: “Ik heb de indruk dat het niet per se de ambtenaren zijn die dwars liggen, maar hun politieke bazen.”
Elke ervaren wobber kan voorbeelden oplepelen van rookgordijnen die door instanties worden opgetrokken. Van Beek: “Oud-minister Winsemius heeft ooit een advies uitgebracht over inburgering. Toen wij vroegen om het te kunnen inzien, was de reactie: er zijn geen stukken van de commissie-Winsemius. Dat vonden we vreemd, want we wisten zeker dat er een advies was gevraagd. Een tijd later kreeg ik een anonieme envelop in de bus met het rapport. Ik weet tot op de dag van vandaag niet wie het heeft gestuurd. Maar wat bleek nou? Ze hadden het een non-commissie genoemd. Sommige instanties gaan heel ver om je op een dwaalspoor te zetten.”
Verslechtering
Hoewel de wet en de toepassing ervan dringend verbetering behoeft, ziet het er vooralsnog naar uit dat de openbaarheid juist bergafwaarts zal gaan. De Tweede Kamer buigt zich in de week van 8 juni over een aanpassing van de wob, waarbij de dwangsom-bepaling wordt geschrapt. Die dwangsom moeten overheden betalen als ze meer dan twee weken te laat zijn met een besluit op wob-verzoeken. Volgens minister Plasterk wordt er misbruik van gemaakt door burgers die op geld uit zijn, maar critici vinden dat juist de overheid de wob met voeten treedt. De Winter: “Nu willen politici de dwangsom afschaffen, zonder dat er iets fatsoenlijks voor in de plaats komt. Dat zal in de praktijk alleen maar meer vertraging en obstructie gaan opleveren.”
De Winter: “Ik ben heel cynisch over transparantie. Wie gaat wobben, ziet dat we niet in een transparant land leven. Ik word ook doodziek van de vraag waarom ik iets wil weten.” Verwijzend naar Douglas Adams’ The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy: “Op die vraag antwoord ik tegenwoordig standaard ’42’.”
Tips
Zoek steun
Klein: “Probeer het gewoon. Dien een wob-verzoek in. Stoot je neus. Zie hoe de mechanismen van macht werken. En zoek steun. Elk woordje in de wob en in de memorie van toelichting heeft betekenis. Kijk maar eens in het Handboek Openbaarheid van Bestuur van Eric Daalder.”
Gang naar de rechter
Tokmetzis: “Stuur alleen een wob-verzoek als je ook bereid bent om naar de rechter te gaan. Ik zelf heb dat nooit gehoeven, maar Sjors wel.” Van Beek: “Het is minder ingewikkeld dan het lijkt om naar de rechter te stappen. De eerste keer lijkt het misschien wel eng, maar het valt allemaal best mee. Elke burger kan het doen.”
Openbaar voor allen
De Winter: “Openbaar voor één is openbaar voor allen. Dat betekent dat ook andere journalisten over het document kunnen beschikken zodra jij het krijgt, dus daar moet je snel op acteren.” Tokmetzis: “Meestal heb je informeel contact met een wob-ambtenaar tijdens de procedure. Mijn ervaring is dat ze je meestal wel een paar dagen voorsprong willen geven om je de primeur te gunnen.”
Alle versies
De Winter: “Ik wob alle versies van alle documenten. Op die manier zag ik een keer een belangrijk verschil tussen versies 1.0 en 1.0.0 bij een rapport, waardoor andere conclusies getrokken konden worden.”
Nieuwe feiten
De Winter: “Je kunt niet twee keer bij hetzelfde orgaan hetzelfde wob-verzoek indienen. Behalve als er sprake is van nieuwe feiten en omstandigheden. Die kun je zelf creëren. Als er bijvoorbeeld raadsvragen gesteld zijn over een bericht, is er sprake van nieuwe feiten en omstandigheden.”
Over de grens
De Winter: “Ik wob regelmatig in Noorwegen. Dat werkt daar heel makkelijk via een online formulier. Je geeft gewoon aan welke documenten je wilt hebben, je stopt ze in je winkelmandje en drukt op verzenden. Soms heb ik de documenten al binnen een uur in mijn mailbox.” Wat voor soort informatie in Noorse archieven is voor ons interessant? “Je kunt van alles bedenken. Gegevens over onderhoud van vliegtuigen, bijvoorbeeld.”
Eigen agenda
Van Beek: “We moeten als journalisten veel en veel meer wobben. De procedure kan lang duren, dus je moet een eigen onderwerp uitzoeken en niet de waan van de dag volgen. Maar dat hoort in mijn ogen sowieso bij onderzoeksjournalistiek.”
