De algemene ledenvergadering van de VVOJ op maandag 31 augustus werd voorafgegaan door een gastspreker: Frank Westerman (De Slag om Srebrenica) vertelde over zijn onderzoeksjournalistieke leerschool op de Balkan. Hieronder een verslag en op het besloten gedeelte van de site de belangrijkste punten uit de vergadering die volgde. Alleen voor leden, even inloggen dus.
door PETRA VAN ASTEN
ROTTERDAM – Frank Westerman is geen borstklopper. “Ik ben zelf geen onderzoeksjournalist meer, maar ik heb groot respect voor jullie werk,” zo opent hij zijn verhaal in Leeszaal Rotterdam West. De VVOJ heeft hem uitgenodigd om voorafgaand aan de algemene ledenvergadering te komen vertellen over de research voor zijn laatste boek, De slag om Srebrenica.
Westerman zet dus bescheiden in. Toch heeft hij met zijn jarenlange speurwerk over de val van Srebrenica een grote rol gespeeld in de reconstructie van en waarheidsvinding rond deze historische gebeurtenis. Je hoort de zaal dan ook denken: hoezo geen onderzoeksjournalist?
Toen hij naar de Balkan ging, als 27-jarige, was hij het in elk geval nog niet. “Ik wist niets van dat gebied en was eerder bang dan nieuwsgierig. De Volkskrant stuurde mij omdat niemand anders wilde. Het was een tijd zonder persbureaus en internet.’
‘Ik vertrok naar Belgrado met twee grote koffers gevuld met knipsels, bij elkaar gezocht door Otto Spronk, de documentalist van de krant. Op dat moment was Srebrenica nog niet gevallen. Iedereen vroeg zich af wat er in die enclave gebeurde, maar niemand mocht er naar toe. De Serviërs hielden iedereen tegen.’
List
Westerman verzon een list, daarbij geholpen door Zweedse hulpverleners. Met zijn tolk wist hij tot aan de laatste controlepost vóór Srebrenica te komen en daar wachtte hij het Zweedse konvooi op. De hulporganisatie kwam met drie wagens.
Na een (vooraf afgesproken) plaspauze mengde Westerman zich tussen de Zweden en nam plaats in de tweede wagen. Het plan lukte. ‘Maar toen ik eindelijk aanklopte bij Dutchbat, wilden de Nederlandse militairen me arresteren.’ Uiteindelijk lukte het hem toch binnen te komen. De volgende dag stond zijn verslag in de Volkskrant.
Kuifjeverhalen
Of het publiek in de Leeszaal zijn verhaal wel interessant vindt, wil Westerman weten. Zijn ervaringen zijn toch alweer twintig jaar oud. ‘Nu verteld, lijken het Kuifjeverhalen, het zijn geen voorbeelden van echt spitwerk. Is dit eigenlijk wel onderzoeksjournalistiek?’
Toch kunnen Westermans’ oude onderzoeksmethodes ook nu nog goed van pas komen. Eén van zijn tips: maak in conflictgebieden waar de VN aanwezig is, gebruik van de culturele verschillen in zo’n internationale organisatie. “Alle afgevaardigden hebben hun eigen taal en omgangsvormen, daar kan je je voordeel mee doen.”
Pakketje kopieën
Zelf kreeg hij na de val van Srebrenica te maken met VN-officials uit Kenia en Pakistan. Westerman nam een Keniaanse militair en diens maten mee uit eten en kreeg in ruil daarvoor belangrijke verslagen.
Bij de Pakistanen deed Westerman zich voor als een naïeve onhandige buitenlandse persmedewerker. Hij excuseerde zich voor zijn gebrekkige kennis van VN-reglementen en verleidde daarmee een archiefmedewerker ertoe ‘sitreps’ (situation reports) voor hem op te zoeken. De man gaf hem keurig een pakketje kopieën mee.
Betalen voor bronnen?
Mag je betalen voor je bronnen? De VVOJ-leden zijn het er over eens dat dat niet kan. Maar de VVOJ’ers zijn het met Westerman eens dat je in sommige gevallen creatief moet zijn. De rekening van een etentje betalen als onofficieel ruilmiddel voor inzage in papieren, dat vinden de aanwezige leden wel aanvaardbaar. Een andere mogelijkheid is informatie ruilen met collega-journalisten, legt Westerman uit. Hij heeft bijvoorbeeld zijn research over Srebrenica gedeeld met Nova en The New York Times. De afspraak was wel dat iedereen het met elkaar vergaarde nieuws op dezelfde datum publiceerde.
Don’t be afraid of the Serbs
Toch kom je soms in een situatie waarin je tegen alle journalistieke regels in toch overstag gaat. Westerman vertelt hoe hij aan de iconische foto kwam die uiteindelijk het symbool werd voor de val van Srebrenica: het beeld van de Bosnische Ramo Osmanovic die zijn zoon toeriep dat de Serviërs hem geen kwaad zouden doen (‘Don’t be afraid of the Serbs’). Dit beeld is een still uit filmmateriaal van Zoran Petrovic Pirocana. Deze Servische journalist was een van de weinigen die tijdens de val van Srebrenica hebben kunnen filmen. De Serviër wilde zijn materiaal met niemand delen, maar toen Westerman met hem in gesprek raakte, stelde Osmanovic hem voor zijn agent te worden: van de inkomsten uit het verkochte beeld mocht hij dan tien procent houden. Westerman: ‘Voordat ik had nagedacht, zei ik: deal.’
Volgens de schrijver was dit een uitzonderlijke situatie. De beelden werden uiteindelijk ook belangrijk bewijsmateriaal tijdens het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag. Zijn percentage van de opbrengst heeft Westerman gedoneerd aan Press Now (inmiddels gefuseerd met Free Voice tot Free Press Unlimited).
Franse ‘oester’
Of al het materiaal over Srebrenica inmiddels achterhaald is, wil de zaal weten. Westerman denkt van niet. De rol van de Fransen in dit dossier is nog altijd erg omstreden. En bijna de helft van de documenten moet nog uit de archieven komen. Maar die Franse ‘oester’ gaat volgens Westerman pas over twintig jaar open. “Maar”, roept hij de zaal op, “laat je daar niet door ontmoedigen, blijf zoeken!”
