Bijna vier dagen lang wordt in Johannesburg de onderzoeksjournalistiek binnenstebuiten gekeerd. Tanja van Bergen bericht over de alweer tiende Global Investigative Journalism Conference. Deel 2: African Muckraking.
Afrika. Voor onderzoeksjournalisten is het de hemel en de hel tegelijk.
De hemel omdat de betekenisvolle verhalen hier voor het oprapen liggen. Corruptie, mensenhandel, wapensmokkel, land grabbing, verduistering van fondsen… Noem een misstand en je vindt haar in Afrika.
De hel, dat zijn de omstandigheden waaronder Afrikaanse journalisten moeten werken.
Dat ze bijna niets verdienen – en soms zelfs maanden helemaal niet betaald krijgen – daar klaagt niemand in het bijzonder over. Internet heeft het traditionele uitgeefmodel aan diggelen geslagen en een alternatief is er nog niet, maar die omstandigheid delen de onderzoeksjournalisten met de hele beroepsgroep.
Wat het werk van de tegellichters specifiek zo zwaar maakt, is dat alles in hun samenleving zich verzet tegen onderzoekende journalistiek. Corruptie is de norm en overheden en bedrijven gedragen zich daarnaar. Bedreigingen aan het adres van en geweld tegen onderzoeksjournalisten zijn aan de orde van de dag. Onthullingen hebben effect op de korte termijn, maar lijken uiteindelijk bar weinig te veranderen aan het DNA van de maatschappij.
Tijdens de tiende Global Investigative Journalism Conference in Johannesburg komen de verhalen bij elkaar. Afrikaanse onderzoeksjournalisten, die twee jaar geleden niet de middelen hadden naar het Noorse Lillehammer te reizen, zijn nu wel in groten getale aanwezig op #GIJC17 en delen hun ervaringen in debatten en netwerksessies.
Het verhaal dat de meeste indruk maakt: ze kunnen hun eigen collega’s niet vertrouwen. ‘Onze overheden zijn slim geworden,’ zegt de Keniase Catherine Gicheru. ‘Ze vermoorden ons niet meer, ze plaatsen verraders op onze redacties. Ik wil voor mijn onderzoeken dolgraag samenwerken met collega’s van andere media, maar ik opereer noodgedwongen als lone wolf, want ik weet niet meer wie ik kan vertrouwen.’
Op de payrol
Volgens Fisayo Soyombo van het International Centre for Investigative Reporting in Nigeria staat grofweg een derde van de ervaren journalisten in zuidelijk Afrika op de payrol bij overheden of multinationals (met name telecombedrijven). ‘Niet allemaal permanent, maar ze laten zich wel met enige regelmaat betalen.’
En zo is het ook geen uitzondering dat redactiechefs of hoofdredacteuren het werk van hun eigen collega’s ondermijnen door dubieuze politici of zakenlieden te waarschuwen dat zij onderwerp zijn van journalistiek onderzoek.
African Muckraking
Tijdens de netwerkbijeenkomsten in Johannesburg worden deze dagen toch nieuwe allianties gesmeed. En er wordt ook letterlijk geschiedenis geschreven. Gisteren verscheen African Muckraking -75 Years of Investigating Journalism from Africa, een indrukwekkend overzicht, onder redactie van Anya Schiffrin en George Lugalambi.
Ruim veertig voorbeelden van onderzoeksjournalistiek en activistische journalistiek zijn gebundeld, elk voorzien van een inleiding die het verhaal in de historische context plaatst. ‘Deze verhalen van Afrikaanse journalisten,’ schrijft Schiffrin in haar inleiding, ‘dringen zelden door tot het noordelijk halfrond. Daar overheerst de stiekeme opvatting dat in Afrika nu eenmaal geen goede journalistiek wordt gemaakt.’
African Muckraking bewijst het tegendeel. Het laat daarbij zien dat de veerkracht van de Afrikaanse muckrakers groot is.
‘Onderzoeksjournalistiek is een eenzaam vak in mijn land,’ zegt ook Mwape Kumwenda uit Zambia. ‘Ik ben de moeder van drie kinderen, soms vraag ik me af of het wel verantwoord is dat ik dit gevaarlijke werk doe. Maar als ik de verhalen over de corruptie niet vertel, is er geen toekomst voor mijn kinderen. We moeten onze machthebbers blijven confronteren met de waarheid. We must work without fear and without favour. And the work will get done.’
TvB, 17-11-2017
Andere stemmen op deze eerste #GIJC17-dag:
- Patricia Evangelista (Rappler) over de moordpartijen op vermeende drugscriminelen waartoe dve Filipijnse president Duterte aanzet: ‘Het probleem met mijn land is niet dat wij niet begrijpen wat mensenrechten zijn; het probleem is dat we hebben besloten dat sommige bevolkingsgroepen geen mensen zijn.’
- Suzanne Reber (CIR Reveal, wekelijkse radio-uitzendingen van een uur en podcasts) over de uitdagingen van onderzoeksjournalistiek op de radio: ‘Anything over 2 minutes is considered longform.’
- Stevan Dojcinovic (OCCRP): ‘Grote criminelen vermoorden je niet meteen nadat je verhaal over hen is uitgekomen, dan wijst te veel naar hen. Ze wachten tot je volgende grote scoop.’
- Ying Chan (China): ‘De feiten onderzoeken, verslaan en publiceren is zo lastig geworden in China dat journalisten teruggrijpen op een in het velerlei beproefd genre: de non-fiction verhalende reportage. Het leest als een roman en het verkoopt als een roman.’
- Anuska Delic (DELO, Slovenië): ‘Een derde van alle Europarlementariërs krijgt financiering voor een ondersteuningsbureau dat niet bestaat.’ (De EU had een WOB-verzoek terzake afgewezen.)
- Jason Reich (BuzzFeed): ‘Als je je bron moet beschermen tegenover een overheidsdienst bestaat er geen digitaal instrumentarium dat honderd procent veilig is. Communiceer niet via telefoon of computer, ontmoete elkaar fysiek.’
Met dank aan Huub Jaspers, Margo Smit, Sanne Terlingen en Leon Willems voor het mee verzamelen van citaten.
