De Groene Amsterdammer ziet toekomst in onderzoeksjournalistiek. Het oudste opinieweekblad van Nederland heeft de handen ineen geslagen met onderzoeksjournalist Marcel Metze en volgt een verfrissende opzet: talentvolle journalisten schrijven zich in voor een masterclass en storten zich in kleine groepen inclusief een Groene-redacteur op een onderwerp, onder leiding van Metze. Tijdens het eerste VVOJ Café van 2012 vertellen de betrokkenen hoe de masterclass eruit ziet, en wat het oplevert. “We bieden een opleiding waarvoor niet betaald hoeft te worden. En goeie koffie.”
Sprekers: Roos Menkhorst, Marcel Metze, Xandra Schutte
Gespreksleider: Miro Lucassen
Datum: 16 januari 2012
Locatie: Grand Café-restaurant 1e Klas, Amsterdam CS
Verslag: Arno Kersten
Oei, concurrentie. Tweeënhalve maand in het onderzoek, en met nog anderhalve maand voor de boeg, vernam het Groene-onderzoeksteam onder leiding van Marcel Metze dat er nóg een medium zat te graven in de gemeentelijke geldstromen die naar het betaald voetbal vloeien. En NRC Handelsblad had z’n verhaal eerder klaar.
“De collectieve reactie van ons team was er een van opluchting: O, maar dat kunnen wij veel beter! Dat was voor mij het moment waarop ik dacht: het zit wel goed. Onze groep was beter ingevoerd, we hadden veel meer cijfers, en de timing bleek achteraf ook gunstiger voor ons”, vertelt Metze over de eerste masterclass onderzoeksjournalistiek, die in mei vorig jaar tot publicaties leidde. Eind november verscheen het resultaat van de tweede lichting: een uitgebreid achtergrondverhaal over adviesbureau McKinsey. Inmiddels is de derde editie van start gegaan, een vierde staat ook al gepland.
Eigenwijs
Tijden veranderen. Ook het oudste opinieweekblad van Nederland, met een lange traditie van essayistische journalistiek, staat niet stil. Beter gezegd: het blad groeit tegen de tijdgeest in. “Als ik deed wat bladenmakers zeggen, dan deed De Groene Amsterdammer niks aan buitenland, zouden we meer personaliseren en grote foto’s plaatsen. Kortom: doen wat de rest ook doet, en met de rest gaat het juist niet zo goed. Wij zijn gewoon eigenwijs”, stelt hoofdredacteur Xandra Schutte.
Maar onderzoeksjournalistiek? Schutte nam drieënhalf jaar het roer over als hoofdredacteur en zag mogelijkheden waar kranten kansen lieten liggen. “Ik zag dat er kranten enorme gaten vallen. Ze brengen weekblad-achtige bijlagen met divertissement. Tegelijkertijd verdwijnen met de snelheid van het nieuws onderwerpen ook weer heel snel van de agenda, de steekvlam-journalistiek.”
Vrijgesteld
Metze en Schutte bedachten samen een constructie waarbij een team van vier talentvolle journalisten plus een Groene-redacteur zich onder leiding van Metze zo’n vier maanden op een onderzoek stort. Voor De Groene een mooie manier om zich te profileren met journalistiek onderzoek. En de onderzoeksjournalistieke vaardigheden te verankeren in de redactie. Al bleek dat laatste in de praktijk makkelijker gezegd dan gedaan, vanwege tijdgebrek bij de eigen redactie. De nieuwe masterclass-ronde belooft wat dat betreft beterschap: een vaste redacteur is nu ook echt tweeënhalve dag vrijgesteld, aldus Schutte.
Voor de generatie aanstormende journalisten talenten biedt het project een uitgelezen kans om ervaring op te doen. De eerste inschrijvingsronde leverde niet minder dan honderdveertig aanmeldingen op, daarna zo’n 53. Tot de uitverkorenen bij de vorige masterclass behoorde Roos Menkhorst. “Ik werkte al tweeënhalf jaar als freelancer, onder meer voor Trouw. Maar ik had de behoefte om met collega’s samen te werken en het liefst aan een langer project. Toen ik de oproep zag voor de masterclass, kwam het eigenlijk allemaal bij elkaar.”
Expertise
Bij elke stap in het onderzoeksproject wordt uitvoerig stilgestaan tijdens de masterclass. Het bestuderen en bespreken van andere onderzoeksverhalen als een vorm van voorbereiding. Het bedenken van onderwerpen die binnen het tijdsbestek tot een mooi, onthullend, of nieuwswaardig verhaal kunnen leiden. De opzet en organisatie van het onderzoek. Specifieke onderzoekstechnieken, zoals het maken van een netwerkanalyse op basis van LinkedIn. Er wordt zonodig expertise van buiten binnengehaald, zoals netwerk-onderzoeker Jos van Heeswijk. En wob-expert Roger Vleugels, die een middag langs kwam om te helpen met een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur (wob). En de verhaaltechniek en presentatie, waarbij hoofdredacteur Schutte ook nadrukkelijk aanschuift.
“De manier waarop je je materiaal organiseert is heel belangrijk voor een onderzoek”, aldus Metze. “Maar we hebben vooral ook veel over alles gediscussieerd. Zo’n verhaal was nooit geworden wat het werd zonder alle discussie.”
Gesprek
De onzichtbare macht van adviesbureau McKinsey sprak als onderwerp tot de verbeelding. Schutte: “McKinsey komt in veel bestuurskamers en oefent invloed uit met hun adviezen. Het is een niet-democratische instelling die enorm veel macht heeft.”
Menkhorst en co presenteerden zich bij het leggen van contacten als masterclass: een onderzoeksgroep in opdracht van De Groene Amsterdammer. De leiding van McKinsey Nederland wilde niet aan het verhaal meewerken. “We hoopten door eerst veel informatie te verzamelen onder McKinseyanen en opdrachtgevers dat ze wel zouden willen praten, maar dat was niet het geval”, aldus Menkhorst. Na de publicatie is er een exemplaar naar het adviesbureau gestuurd, met een herhaald verzoek om te praten. Er kwam geen reactie terug.
Tienduizend woorden
Wat heb je geleerd dat je nergens anders kon leren, vraag iemand in de zaal aan Menkhorst.
Lachend: “Sowieso: een stuk een schrijven van tienduizend woorden. Ik weet niet of dat ooit nog een keertje voorkomt.”
Schutte: “Het mogen er ook achtduizend zijn.”
Menkhorst: “Of het maken van een netwerkanalyse, bijvoorbeeld.”
Metze: “Eigenlijk moet je Roos die vraag later nog eens stellen.”
Menkhorst ziet het als een investering in haar toekomst. Ook letterlijk was het dat, want ze heeft haar spaarpot aangesproken om zich vier maanden lang gemiddeld drie dagen per week onbezoldigd aan de masterclass over te geven. Het was een reis naar New York, of die masterclass. New York kon wachten.
De Groene Amsterdammer heeft het geld niet om al die manuren te betalen, zegt Schutte. De deelnemers aan de masterclass krijgen evenmin een vergoeding voor de publicatie zelf. “Ik zie het zo: we bieden een opleiding waarvoor niet betaald hoeft te worden”, aldus Schutte. “En we hebben goeie koffie.”
Positief
Onderzoeksjournalistiek is niet gelijk aan onthullingsjournalistiek, benadrukt Schutte. Garantie dat een masterclass grote onthullingen oplevert is er niet, maar de kans is groot dat er in elk geval een goed geschreven onderzoeksverhaal uitrolt.
Metze: “We hebben vooraf afgesproken dat een project mag mislukken. Als het resultaat niet goed genoeg is, dan is dat zo. Maar de masterclass is nu al twee keer succesvol geweest. Twee dagen na ons heeft de Financial Times ook een stuk gepubliceerd over McKinsey. Leg ze maar eens naast elkaar, dat is interessant. Ik ben heel positief over ons verhaal.”
