VVOJ-directeur Margo Smit is in Rio de Janeiro voor de achtste wereldconferentie onderzoeksjournalistiek. Voor de VVOJ blogt ze dagelijks over haar ervaringen. De derde dag interviewde ze Glenn Greenwald, de Amerikaanse journalist die als eerste publiceerde over landgenoot Edward Snowden, de voormalig medewerker van de Amerikaanse geheime dienst NSA. Hieronder een verslag. Wil je meepraten over de conferentie? Dat kan. VVOJ-leden kunnen inloggen en reageren. Foto: Kate Willson
door Margo Smit
Wat doe je als je groter wordt dan je verhaal? Hoe blijf je dan de kritische onderzoeker zonder te denken dat je altijd gelijk hebt? Hoe blijf je met je voeten op de grond? Of is dat misschien een typische lage-landen doe-maar-gewoon vraag?
Vandaag, de derde dag van de 9de Global Investigative Journalism Conference, was Glenn Greenwald dag.
De grote sporthal van de Pontifica Universidad Catolica kan zo’n 500 mensen aan, en is – gek genoeg gezien het aantal deelnemers (1300, zegt de organisatie steeds) en de status van rockster van de spreker – net niet helemaal vol. Maar de hoeveelheid aandacht, schouderklopjes, felicitaties en verzoeken om samenwerking van de collega’s zou zelfs een aardappelteler van de koude grond naast zijn schoenen duwen.
Gemeenteraad
Guardian-journalist Greenwald geeft een lunch-interview, en dus zitten de collega’s met een plastic sandwich op schoot als hij vertelt over zijn beweegredenen om zich als 17-jarige verkiesbaar te stellen voor de gemeenteraad van Fort Lauderdale, Florida. “Het was de schuld van mijn opa. Die zat in die raad en vond dat er jong bloed in moest. En ik volgde de lokale politiek altijd al. Ik heb niet gewonnen, maar het treurige is eigenlijk nog het meest dat het kantje-boord was,” zegt hij met lichte verontwaardiging.
De man die sinds hij op 5 juni dit jaar zijn eerste verhaal publiceerde met behulp van klokkenluider Edward Snowden de status van landverrader afwisselt met die van een verzetsheld, is lovend over de onderzoeksjournalistiek zoals deze conferentie die stimuleert. Maar evenzo afwijzend van de “corrupte en luie media” die zijns inziens wereldwijd de toon voeren. Van Greenwald mag iedere jonge journalist voor zichzelf beginnen. “Het is goed dat die oude hap er nu aan gaat,” zegt hij. Er volgt een snijdende uithaal naar de New York Times, een krant waar zijn eigen Guardian overigens graag mee samenwerkt.
Methodologie
Op een congres over onderzoekstechnieken mogen vragen over zijn aanpak niet ontbreken.
Greenwald is spaarzaam met zijn antwoorden. Encryptie van documenten is belangrijk, zorgen dat je meerdere kopieën op meerdere plaatsen hebt, en volledig kunnen vertrouwen op je bron ook, zegt hij.
“Dus hebben Laura Poitras (de documentairemaakster met wie Greenwald samenwerkte bij de onthullingen-MS) en ik de eerste zes uur intensief met Snowden gepraat. Toen voelden we dat we hem en zijn materiaal konden vertrouwen en hebben we in elf dagen het eerste verhaal eruit getrokken.”
Maar vragen over het checken van de documenten gaat hij uit de weg. “Ik ben geen computernerd. Laura is degene die bijvoorbeeld de metadata van de documenten kan ontcijferen.”
Hij zoekt via internet, laat hij doorschemeren, maar wel langs allerlei omwegen. Al blijkt hij zelf later in de sessie toch ook wel gedetailleerd in te kunnen gaan op een vraag over het weghalen van metadata voordat bepaalde documenten op internet gezet werden. Hij is meer nerd dan hij toegeeft maar heeft er blijkbaar geen behoefte aan om duidelijker te worden.
Volwassen
Op de vraag of hij Snowden heeft afgeraden zijn identiteit prijs te geven is Greenwalds antwoord wel helder.
“Hij was van mening dat als hij zoveel en zo belangrijk materiaal zou openbaren hij dan zelf ook bekend moest zijn. Wie ben ik dan om hem dat uit zijn hoofd te praten. We zijn volwassenen.”
Waar houdt de verantwoordelijkheid van de journalist voor de bron dan op?
“Als ik een appartement voor hem huur in Hong Kong, zodat hij uit zicht van de pers kan blijven, ben ik dan ook schuldig aan het tegenwerken van justitie als die hem graag wil oppakken? Moet ik een andere baan voor hem zoeken? Nogmaals, we zijn allemaal volwassenen, Snowden is heel slim en had een uitgewerkt plan. Hij wist heel goed wat hij deed.”
En zo waren er veel meer vragen over methodes en technieken. Op de VVOJ-conferentie in Zwolle zullen fragmenten uit het interview worden getoond tijdens de bijeenkomst van het Legebeke Legaat (zaterdag 16 november, 10.30 – 12.15 uur).
Dan kan de discussie doorgaan. Want dat Greenwald hier in Rio vooral een echte ster is waar je blijkbaar niet te kritisch tegen moet zijn blijkt zodra de bijeenkomst is afgelopen. Tientallen journalisten bestormen podium en man als groupies een lead singer.
Professionele distantie lijkt ver te zoeken. Hij pakt kaartjes aan, wimpelt verzoeken tot samenwerking af met ‘stuur me een mail’ en geeft tientallen korte quotes aan audiovisuele media. En dan is ie weg.
Leerzaam
Dat er qua methoden en technieken wel degelijk veel te halen was vandaag blijkt wel uit de pagina met tipsheets van GIJC2013. Eindredacteuren en chefs moeten de methode van Nils Hanson (eindredacteur Uppdrag Granskning, Zweedse TV) om niet zelf onderwerp van onderzoek te worden eens lezen.
Hoe begeleid je een onderzoeksverhaal van begin tot eind en zorg je voor een waterdicht verhaal? STV heeft er twee weken geleden een nieuwe website voor geopend: UG Reference waarop de transcripten van de uitzending (inclusief links naar achterliggende bronnen en documenten) staan.
“Als wij het niet checken doet de kijker dat wel voor ons,” zegt Hanson. “We hebben niets te verliezen en alles te winnen bij transparantie. Al zetten we er geen ruwe interviews op, tenzij dat helpt om te laten zien dat we iemand niet ‘verknipt’ hebben.”
Elke journalist verdient zo’n eindredacteur: kritisch, advocaat van de duivel, zorgvuldig, betrokken, ervaren en staand voor zijn mensen en zijn product. Het verbaast de congresgangers dan ook weinig dat later op de dag een productie van ditzelfde programma de Daniel Pearl Award voor beste cross border onderzoek wint.
Het is een verhaal over de rol die een Zweedse telecom-gigant speelt bij het afluisteren van oppositie en burgers en het omkopen van machthebbers in Oost-Europa en Azië. “Heel belangrijk,’” zegt de onthutst-blije maker Fredrik Laurin vanaf het podium in het majestueuze Teatro Municipal. “Mijn baas kan ermee naar zíjn bazen. Het laat zien dat wat we doen belangrijk is. Want zelfs in Zweden is onderzoeksjournalistiek duur en dus niet meer vanzelfsprekend..”
