Dit is hoe een “normaal artikel” terugkomt op het bureau van de journalist, wanneer het is nagekeken door de factcheckafdeling van Der Spiegel.
VVOJ-leden uit Nederland en Vlaanderen zijn neergestreken op de wereldconferentie voor onderzoeksjournalistiek in Hamburg. Zij doen verslag van sessies die de Lage Landen moeten inspireren. In deze aflevering: Der Spiegel.
Door: Tim Luimes
“Sagen, was ist,” prijkt in zilverkleurige letters op de muur in het atrium van het hoofdkwartier van Der Spiegel in Hamburg. Een citaat van medeoprichter Rudolf Augstein. Erg poëtisch is het niet, maar verder valt er natuurlijk weinig op aan te merken.
Het Duitse weekblad Der Spiegel is beroemd om haar factcheckredactie: tachtig mensen, van wie aardig wat een doctoraat hebben, checken hier alle artikelen. Elke zin, elk getal wordt gecheckt. Toch kon de gerenommeerde verslaggever en “talent van de eeuw” Claas Relotius jarenlang onopgemerkt fictie publiceren als journalistiek, een uiterst pijnlijke affaire voor het blad en de gehele Duitse journalistiek.
Op de dertiende verdieping van het Spiegel-hoofdkantoor – in een vergaderzaal uitkijkend over containerschepen en hijskranen in de Hamburgse haven; af en toe is een luide scheepshoorn te horen – vertellen twee factcheckers over het reilen en zeilen van hun werk.
“Er zullen altijd fouten zijn,” zegt Mirjam Schlossarek, factchecker op het gebied van migratie. “Ook wij zijn mensen. Maar we doen ons uiterste best om elk feit te laten kloppen.” Soms lukt dat niet, ze geeft een voorbeeld van een verhaal waarin de auto waar John F. Kennedy in zat toen hij vermoord werd, beschreven werd als een ‘open limousine’. Dat klopte niet, schreef een lezer. Hoewel het om een verlengde auto ging, worden limousines gedefinieerd als
Bulletproof
Een onschuldige fout, zou je misschien zeggen, maar als journalisten de details al niet goed kunnen krijgen, hoe kan het publiek dan verwachten dat de grote lijnen wel goed gaan? Dat zei Nils Hanson, hoofdredacteur van het Zweedse onderzoeksjournalistieke programma Mission Investigate, tijdens zijn lezing ‘Bulletproofing your story’ op de conferentie voor onderzoeksjournalisten.
Hanson heeft een nog harder factcheckingprotocol dan Der Spiegel, genaamd Uppdrag Granskning. “We checken alle feiten, line by line. Maar feiten checken is niet genoeg,” zegt Hanson. “Ook met juiste feiten kun je een onwaar verhaal vertellen. Je moet je afvragen: hoe kunnen we het compleet mis hebben? De missie van ons protocol: het verhaal vermoorden.”
Om beurten spelen journalisten van de redactie de rol van advocaat van de duivel. Zij hebben als opdracht de zwakke plekken van elk verhaal te zoeken. “Ze moeten de nare vragen durven stellen,” vertelt Hanson. “Het is niet makkelijk om je eigen mensen zo te ondervragen.”
Wantrouwen
Wantrouwen is nodig, betoogt Hanson, anders kun je een geval à la Relotius krijgen. De sterverslaggever van Der Spiegel verzon jaren van alles en nog wat en won prijzen met de artikelen.
“We moeten onze verslaggevers inderdaad wantrouwen,” zegt Spiegel-factchecker Kurt Jansson. “Maar het is totaal disfunctioneel om er vanuit te gaan dat iedereen zo’n oplichter is als Relotius. We moeten hier wel elke week een blad maken.”
De twee Spiegel-factcheckers benadrukken allebei dat het geval-Relotius een uitzondering was. “Een uniek geval, een echte oplichter. Hij zorgde dat alles klopte. Je moet bedenken: hij vervalste bewijzen om te laten zien dat hij ergens geweest was of met iemand gesproken had, terwijl we dat niet zo was. Zoiets verwacht je niet.”
Maar er waren meer problemen: Relotius had een te persoonlijke band met zijn factchecker, wwat er misschien voor zorgde dat die minder kritisch was dan hij had moeten zijn.
We lopen naar beneden, naar het kantoor van de factcheckers op de twaalfde verdieping. Op planken staan rijen boeken over de Tweede Wereldoorlog, Parijs in 1919, op een plankje op kniehoogte staan een paar biertjes naast de boeken.
“De Relotius-affaire was heel erg pijnlijk voor ons,” zegt Jansson. “Maandenlang zag je hier mensen met bleke gezichten. Het heeft ons heel hard geraakt. Inmiddels gaat het wel wat beter. Er is ook een hele boel gebeurd om de situatie te veranderen.”
Toch werd afgelopen week weer een artikel ingetrokken. Een vijf jaar oud stuk over matchfixing in het voetbal door Rafael Buschmann, die binnenkort leiding zou gaan geven aan de onderzoeksredactie, werd ingetrokken omdat er niet genoeg bewijs was voor de conclusie.
“Hoe dat zit is te ingewikkeld om nu uit te leggen,” zegt Schlossarek. “Maar het is echt een andere zaak dan Relotius. De factchecker heeft het gebrek aan bewijs benoemd. We kunnen er niet echt meer over zeggen.’
In een artikel in Die Süddeutsche Zeitung wordt uitgelegd wat er gebeurd is, inclusief een interne mail van de hoofdredacteur van Der Spiegel:
“In onderzoeksjournalistiek werken we vaak met dubieuze bronnen, daarom is het betrouwbare documentatie belangrijk, maar dat hebben we niet in deze zaak. De andere kant heeft geen bewijs dat we verkeerd hebben gepubliceerd, maar de bewijslast ligt bij ons.”
Factchecker Schlossarek heeft geen problemen met vertellen over de factcheckredactie, maar over deze kwestie weet ze echt te weinig, zegt ze. “Wij zijn er niet bij betrokken, en alles wat er nu over besloten wordt, gaat buiten ons om. Mag ik nog wel je stukje zien voor je het publiceert?”
