Door: Bas Vermond
Meer dan 2.000 onderzoeksjournalisten uit 115 landen kwamen in Zweden samen om te praten over het vak onderzoeksjournalistiek. Vier dagen lang waren er 200 workshops, expertpanels, netwerksessies en speciale events met 300 internationale sprekers te volgen. De rode draad van de workshops en sessies die ik volgde, was technologie en samenwerking.
De technologische mogelijkheden in het onderzoekswerk zijn eindeloos, zo bleek uit een aantal workshops. Zo waren er voorbeelden om met Artificial Intelligence (AI) overheidsdocumenten en politieke speeches te analyseren, werden er aan de hand van algoritmes satellietbeelden vergeleken en met ChatGPT complexe databases gebouwd. Het werken met grote hoeveelheden data is voor veel internationale media een vast onderdeel geworden in de onderzoeken, wat heeft geleid tot nieuwe disciplines in de onderzoeksjournalistiek.
Deze technologieën kennen echter ook een duistere keerzijde. Steeds vaker worden onderzoeksjournalisten zelf onderwerp van onderzoek, zeker in de landen waar corruptie hoogtij viert. Zo is de spyware-tool Pegasus de afgelopen jaren breed ingezet om onderzoeksjournalisten te volgen. Pegasus verzamelde heimelijk gegevens van mobiele apparaten als telefoons, tablets, laptops en smartwatches. Het beschermen van bronnen en bevindingen werd hierdoor nagenoeg onmogelijk.
Ook overheden richten zich met grote regelmaat op onderzoeksjournalisten, niet alleen via de media maar ook via juridische wegen. Er is hierdoor een raar kat- en muisspel ontstaan. Helaas zien we dat deze trend ook zijn intrede in Nederland heeft gedaan. Daarnaast worden nepnieuws en online beïnvloeding van bepaalde groepen steeds realistischer. De voorbeelden van deepfakes zijn talrijk en deze techniek wordt door AI steeds geraffineerder. Het is de uitdaging voor onderzoeksjournalisten om hier mee om te gaan; wat en wie is nog te vertrouwen?
Het vak onderzoeksjournalistiek staat dan ook onder grote druk, benadrukte menig expert. Met de bedreigingen, de toenemende druk vanuit overheden / bedrijven én met de komst van nieuwe technologieën staat de onderzoeksjournalistiek aan de vooravond van een nieuw tijdperk. De sleutel ligt in samenwerking. De disciplines binnen het vak zijn zo breed geworden, dat het haast onmogelijk is geworden om alles zelf te beheersen. De kennis en expertise zijn aanwezig, maar onderzoeksjournalisten moeten bereid om zijn om dit te delen met elkaar. Wanneer de eigen onderzoeksmuren omlaag gaan, liggen er enorm veel mogelijkheden om een onderzoek te verdiepen of verbreden.
De conferentie in Gotenburg was een achtbaan van wervelende onderzoekscasuïstiek , zorgwekkende én hoopgevende verhalen over de staat van het vak én inspirerende verhalen over samenwerkingen tussen verschillende media. Onderzoeksjournalistiek is en blijft een essentieel onderdeel van en voor een goed werkende democratie. Met nieuwe samenwerkingen en technologieën kan deze rol alleen maar versterkt worden. Op naar het nieuwe tijdperk!
